Leven van courtisanes

Auteur: Katinka Duffhuis

Van de Nederlandse surrealisten is Kristians Tonny de enige die in de jaren dertig daadwerkelijk heeft deelgenomen aan activiteiten van André Bretons surrealistische beweging.^[1] De kunstenaar wordt geboren als Tonny Kristians maar werkt vanaf 1924 onder een omkering van deze naam om verwarring met zijn vader Antonius Johannes Kristians, eveneens kunstenaar, te voorkomen. Het gezin verhuist in 1913 naar Parijs waar de jonge Tonny midden in de Parijse avant-garde belandt. Hij is pas twaalf als zijn eerste tentoonstelling opent in Galerie Mouninou, die hem als ‘de kleine Rembrandt’ promoot.^[2]

Rond zijn veertiende jaar gaat Tonny in de leer bij de Bulgaarse schilder en tekenaar Jules Pascin, en raakt geïnspireerd door diens werkwijze. Pascin tekende regelmatig met behulp van de zogeheten transfertechniek ‘als een soort filter voor nuances’. Tonny neemt deze techniek over. Voor zijn tekeningen gebruikt hij respectievelijk met olieverf of grafiet geprepareerde vellen papier. Het geprepareerde blad legt hij op een blanco vel tekenpapier en tekent vervolgens met een niet-schrijvende zilverstift op de blanco kant van het geprepareerde vel, zodat er een tekening wordt doorgedrukt van de olieverf- of grafietlaag op het tekenblad.^[3] Door op deze manier ‘blind’ te tekenen, concentreert hij zich op de beweging van zijn hand zonder geleid te worden door het beeld dat ontstaat. Slechts af en toe licht hij het bovenblad op om te zien of hij zich niet vergist in zijn plaatsbepaling.^[4] De techniek wordt, ook door Tonny zelf, verbonden met het automatisme. Hij zegt hierover: ‘Ik heb mijn eigen systeem ontwikkeld, met verf. Ze kunnen mooi praten over “automatisch schrift”, maar het automatische – het niet door logica, routine of de hiërarchie van het verstand afgeremde – ging aan het produkt vooraf. Kijk naar Ernst of Tanguy, wat een verisme en vakmanschap. Hun kunstprodukt was wel degelijk overwogen. Ook ik wist wel wat ik deed in mijn tekeningen op het blinde blad. Er ging een automatische stroom aan vooraf.’^[5] Van de vroege jaren twintig tot in de jaren zestig zijn deze transfertekeningen typerend voor Tonny’s werk.

Vanaf 1925 verkeert Tonny onder meer in de kring van de Amerikaanse schrijfster en mecenas Gertrude Stein, die door haar befaamde salons veel invloed heeft in de Parijse kunstwereld.^[6] Hier ontstaan vriendschappen met andere jonge kunstenaars zoals Pavel Tchelitchev, Eugene Berman en Georges Hugnet. In deze jaren vervaardigt Tonny de reeks transfertekeningen die deel uitmaken van de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen, met acrobaten, courtisanes en Jheronimus Bosch-achtige figuren. De onderwerpkeuze laat zowel zijn onbegrensde fantasie als zijn observatievermogen zien. In een van de tekeningen figureert de surrealistische schrijver Pierre de Massot met een buldog. Hiermee verwijst Tonny naar diens publicatie Prolégomènes à une éthique sans métaphysique ou Billy, Bull-Dog et philosophe (1930), waarvoor hij zes tekeningen maakt. Soms voorziet hij zijn tekeningen van een raadselachtige tekst, zoals Mort d’un acteur. De tekeningen zijn afkomstig uit de collectie van Hugnet, aan wie hij in 1931 – na een plotseling vertrek naar Tanger met zijn toenmalige geliefde Anita Matelle – vraagt om al het materiaal uit zijn atelier voor hem te bewaren. Tonny vraagt de tekeningen nooit terug: ze blijven in Hugnets collectie tot aan diens dood.