La mer de merde (De zee van stront)

Auteur: Marijke Peyser

Dada ontstaat in 1916 in Zürich en verspreidt zich al snel naar andere Europese steden. In 1920 en 1921 beleeft de beweging haar hoogtepunt in Parijs. Kunstenaars die zich bij de beweging aansluiten protesteren heftig tegen de ravage die de Eerste Wereldoorlog heeft aangericht. De Roemeense avant-garde dichter en schrijver Tristan Tzara stelt de ideeën en doeleinden in 1918 op schrift in het zogenaamde Dada Manifest. Het voornaamste doel van dada betreft de bevrijding van de kunst van de geldende normen over wat kunst zou moeten zijn en het opheffen van de grenzen tussen de verschillende kunstdisciplines. Dadakunstenaars uiten zich via kunstvormen die het rationele verwerpen: hun kunst is zowel absurd en speels, confronterend en nihilistisch, intuïtief en emotioneel. Het is anti-kunst. Taalelementen en geluid of lawaai spelen dikwijls een belangrijke rol.

Dankzij de ideeën en activiteiten van Francis Picabia, Marcel Duchamp en Man Ray neemt dada begin jaren twintig een vlucht in New York.^[1] Man Rays foto’s La mer de merde en La plus belle statue d’Amérique uit 1920 zijn typische dadawerken. La mer de merde is een foto van een intensief gebruikt schilderspalet met dikke klodders verf. Het verwijst naar de traditionele schilderkunst, een kunstvorm die Man Ray in die tijd laat vallen.^[2] La plus belle statue d’Amérique is een zwart-witfoto van een houten verticale constructie op een betonnen sokkel. De omgeving van dit ‘monument’ is ondefinieerbaar. Dat de foto in de Verenigde Staten is genomen, wordt bevestigd door de vlag die boven op het gebouw, rechts, wappert. De functie van dit gevonden object is onduidelijk maar krijgt op de foto de status van een kunstwerk.

Tzara vestigt zich in 1919 in Parijs. Zijn vruchtbare contacten met André Breton en diens kompanen geven een grote impuls aan dada. De schrijvers Comte de Lautréamont en Alfred Jarry worden door hen beschouwd als wegbereiders van de beweging.^[3] In deze context past ook de hernieuwde belangstelling voor het spraakmakende toneelstuk UBU ROI van Jarry dat in 1896 een enorm schandaal veroorzaakt en slechts tweemaal wordt opgevoerd.^[4] Er wordt een nieuwe productie voorbereid van het absurdistische stuk, dat de spot drijft met de burgermaatschappij, orde en regelmaat en doorspekt is met scatologische kreten. De vertelling begint met ‘le mot magique’, merde, dat in de loop van de voorstelling nog 33 maal wordt herhaald, dan uitgesproken als ‘merdre’. Evenals Jarry, verpakt Man Ray het woord merde in een woordspel en plaatst het op het schilderspalet dat in de avant-garde kunst heeft afgedaan.

De foto’s La mer de merde en La plus belle statue d’Amérique waren bestemd voor publicatie in Dadaglobe, waarmee Tzara in 1920 begint. Zijn plan is om vijftig dadaïstische kunstenaars aan te schrijven voor een bijdrage in tekst en/of beeld. Een overzicht van deelnemers uit een groot aantal verschillende landen verschijnt in de eerste en enige uitgave van het tijdschrift New York Dada, dat Duchamp en Man Ray in 1921 uitgeven.^[5] Tzara benadert ook I.K. Bonset (pseudoniem van Theo van Doesburg) om een bijdrage te leveren. Van Doesburg biedt een viertal teksten voor publicatie in Dadaglobe aan.^[6] Tzara streeft naar een omvang van tussen de 160 en 200 pagina’s en een oplage van 10.000 exemplaren, de luxe-edities uitgezonderd.^[7] Man Ray is één van de inzenders uit New York. De langdurig voorbereide publicatie van Dadaglobe loopt helaas op niets uit.^[8] Desondanks zetten Tzara en Van Doesburg hun correspondentie voort.

Op 21 juni 1921 vraagt Van Doesburg of Tzara wil meewerken aan zijn publicatie Mécano: ‘Ik ben heel nieuwsgierig naar uw berichten. En uw bijdragen voor MECHANO [sic].’^[9] Van Doesburg ontvangt op 9 oktober 1921 een positief antwoord van Tzara: ‘Ik zend u vandaag drie reproducties van Man Ray, twee van Charchoune […] Dit alles voor Mechano [sic].’^[10] Op 25 oktober 1921 reageert Van Doesburg: ‘Mechano [sic] verschijnt deze maand en ik ben van plan om alles wat u mij gestuurd heeft, te publiceren. Ik was heel blij kennis te maken met het werk van de heer Man Ray.’^[11] Deze foto’s van Man Ray, ooit bestemd voor Dadaglobe, kwamen waarschijnlijk in bezit van Tzara.^[12] Aangezien Museum Boijmans Van Beuningen deze foto’s koopt uit de nalatenschap van Nelly van Doesburg zijn ze ooit in het bezit gekomen van Theo van Doesburg. Ze zijn echter niet gepubliceerd in Mécano. Wel publiceert hij drie andere werken van Man Ray in twee nummers van Mécano in 1922, waaronder een aerografie uit 1918, Ballet, die nu bekend staat als The Rope Dancer Accompanies Herself with Her Shadows.^[13]