De contouren van de tekening op de voorzijde herhaald

Auteur: Judith Niessen

Behoedzaam ondersteunt Maria met beide handen haar naakte kind, terwijl ze met een tedere blik op hem neerkijkt. Het Christuskind heeft zijn voeten gekruist en reikt met zijn rechterhand naar zijn tenen. De tekening is een afgeleide van een Madonna en kind type dat werd geïntroduceerd door Dieric Bouts en dat aan het einde van de vijftiende en begin van de zestiende eeuw grote navolging kende. Het prototype van Bouts zelf is niet meer bekend. Een versie in Berlijn die rond 1475 in de werkplaats van Bouts moet zijn ontstaan (afb 1) en een Madonna en kind in Antwerpen, rond 1490 geschilderd in Bouts’ stijl, zijn nog het meest verwant aan deze tekening.¹

De Berlijnse Madonna staat vanwege zijn herkomst uit de werkplaats van Bouts vermoedelijk nog het dichtst bij de oorspronkelijke voorstelling. In vergelijking daarmee, neemt deze tekening alleen in grote lijnen nog het idee van Bouts over. Zo is Maria zelf in spiegelbeeld weergegeven. De houding van haar vingers is dezelfde, terwijl de positie van haar handen gewijzigd is. Ook de houding van het kind is veranderd. Bovendien is het motief van het kind dat zijn eigen tenen vastgrijpt hier verworden tot een abstract gebaar. Zijn rechterhand strekt zich weliswaar uit naar iets, maar dat kan zowel zijn voet zijn, als de zoom van Maria’s mantel.

Vermoedelijk baseerde de tekening zich op voorbeelden die enige tijd na het prototype zijn ontstaan. De verwantschap met het schilderij in Antwerpen lijkt hierop te wijzen. Bij beiden is de diadeem met parels, nog aanwezig in het Berlijnse schilderij, weggelaten. De gezichten zijn ovaler van vorm, de glimlach is verdwenen en de ogen richten zich nadrukkelijker naar het kind. Ook de wijze waarop het kind binnen de contouren van zijn moeder is weergegeven komt in het Antwerpse schilderij en de tekening overeen. Enkele stijlkenmerken, zoals de heldere lijnvoering van de figuren duiden op een ontstaan rond 1490.

De tekening is zelf waarschijnlijk overgenomen van een voorbeeld, zoals de sporen van krijt en de rechtlijnige contouren in inkt doen vermoeden. Daarna werkte de kunstenaar de tekening verder uit aan de hand van voornamelijk kruisarceringen. De uitgesproken wijze waarop de tekenaar met verschillende tinten inkt lichtval suggereerde en accenten zette, is uniek in die periode.² De tekening diende zelf ook weer als model voor andere voorstellingen. Op de keerzijde zijn de contouren van de Madonna en het kind getraceerd in zwart krijt. Deze kant werd bijvoorbeeld doorgegriffeld, zodat de voorstelling in de goede richting kon worden overgebracht op een nieuw blad of paneel om vervolgens verder te worden uitgewerkt.3 Het gebruik van kopieën als uitgangspunt voor nieuwe voorstellingen was niet uitzonderlijk. Een andere tekening met een Madonna en kind naar Dieric Bouts, rond dezelfde tijd gedateerd, is bijvoorbeeld ook op de verso nagetrokken in zwart krijt.4 Van deze voorstelling zijn bovendien meerdere geschilderde versies bekend.