Erinnerungen zum thema Puppe (Herinneringen aan het thema pop)

Auteur: Marijke Peyser

In 1938 verhuist Hans Bellmer vanuit Berlijn naar Parijs. Het voorgaande jaar organiseerden de nazi’s in München de Entartete Kunst-tentoonstelling, waarbij vooruitstrevende kunstenaars werden weggezet als gedegenereerd. Het politieke klimaat in Duitsland is voor Bellmer onhoudbaar geworden. De rest van zijn leven woont en werkt hij in Frankrijk. In de Franse hoofdstad wordt Bellmer met open armen ontvangen en al spoedig telt hij onder meer Man Ray, Max Ernst, Marcel Duchamp, Jean (Hans) Arp en Yves Tanguy tot zijn vrienden.^[1] Bellmers foto’s van een handgemaakte pop, La poupée, worden door hen zeer gewaardeerd. In de foto’s spelen het onderbewuste, erotiek, speelsheid, de dood en het delirium een hoofdrol.

In 1953 keert Bellmer voor het eerst sinds 1938 terug naar Berlijn voor een kort bezoek. Hij ontmoet daar galeriehouder Rudolf Springer die in november van datzelfde jaar een tentoonstelling van Bellmers werk organiseert in het Maison de France. De tekeningen, de foto’s, het vroege werk dat in zijn moeders woning lag opgeslagen en de fotomontage Nous la suivons à pas lents (1937), trekken veel belangstelling. Het is het begin van zijn erkenning in Duitsland. Ook op persoonlijk vlak is dit bezoek aan Berlijn voor Bellmer een nieuw begin: tijdens een exclusieve voorbezichtiging van de tentoonstelling ontmoet hij Unica Zürn. Bij die gelegenheid zou hij hebben uitgeroepen: ‘Hier is de pop!’.^[2] Bellmer en Zürn zijn onafscheidelijk tot aan haar dood in 1970.

Bellmer is Springer zeer erkentelijk voor de tentoonstelling en schenkt hem een exemplaar van Die Puppe dat in 1934 als een bibliofiel kleinood met een kartonnen gemarmerde omslag werd uitgegeven door Thomas Eckstein in een oplage van enkele tientallen.^[3] Dit kleine boekje bevat tien originele zwart-witfoto’s bevestigd op geel papier. De foto’s worden begeleid door een typografisch fraai vormgegeven tekst op roze papier en zijn onderdeel van de achttien foto’s die in december van 1934 worden gepubliceerd in het surrealistische tijdschrift Minotaure. Revue artistique et littéraire.^[4] Het exemplaar in de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen is opgedragen aan zowel Springer als zijn eigen nichtje Ursula. Bellmer schrijft: ‘Dieses Büchlein gehört R. Springer, freundschaftlich, H. Bellmer 1953’, en ‘Für Ursula’.

De foto’s tonen stapsgewijs hoe de pop wordt samengesteld. Op een van de eerste is een arsenaal aan losse lichaamsdelen te zien. Een torso met een schematisch hoofd en stakerige benen en armen die nog niet voorzien zijn van een ‘huid’ vormen de basisgestalte van Die Puppe. In een later stadium heeft de pop een gezicht, lang haar dat gedeeltelijk wordt bedekt door een soort baret, en een ‘aangekleed’ been. Haar buik is niet afgedekt. Voor Bellmer is dit lichaamsdeel als een raam dat zicht biedt op de gedachten en fantasieën van jonge meisjes.^[5] De fascinatie voor het vervreemdende effect van losse lichaamsdelen, al dan niet neergezet in absurdistische houdingen en mannequins in vreemde poses, wordt door meer surrealisten gedeeld. Mannequins vormen het uitgangspunt van de Rue surréaliste tijdens de Exposition internationale du surréalisme in 1938 in Parijs, maar ook Nederlandse fotografen als Paul Citroen en Wally Elenbaas kiezen vergelijkbare onderwerpen.