La Fortune III (Rad van fortuin III)

Auteur: Marijke Peyser

Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verlaat Man Ray Frankrijk en vestigt zich in Hollywood. In 1946 maakt hij La fortune III, wat zowel ‘toeval’ betekent als ‘fortuin’. In zijn autobiografie Self Portrait (1963), vertelt de kunstenaar hoe hij het object, dat beide betekenissen zo goed verbeeldt, heeft gemaakt voor een lezing die hij in 1946 in New York houdt: ‘Ik was uitgenodigd een lezing te geven over het surrealisme. Mijn enige voorbereiding was de constructie van een object dat als een surrealistisch werk kon worden gezien. Het bestond uit een kartonnen rad met genummerde vlakken en een vaste pijl, gemonteerd op een verticale plank met een rol toiletpapier aan de basis. Toen de leden achter elkaar de galerie inliepen, kregen ze allemaal een stukje opgevouwen wc-papier met een nummer erop: natuurlijk waren er een heleboel onbeschreven, het aantal mensen was groter dan de cijfers op het rad. [...] Aan het eind van mijn lezing zou ik aan het rad van mijn installatie draaien. [...] [Ik] besloot met de woorden dat beknoptheid een van de deugden [van het surrealisme] was, wat voor andere bezwaren men er ook tegen mocht koesteren. [...] Ik gaf een slinger aan het rad van mijn object, het draaide een paar keer rond en de pijl stopte bij nummer vijftien. Een hand schoot uit het publiek omhoog met het stuk papier met het cijfer erop; ik vroeg de eigenaar naar voren te komen. Hij stond naast me terwijl ik nog een minuut doorpraatte en zei dat ik, na dit dramatische moment waarop iedereen had gewacht, met plezier antwoord zou geven op alle eventuele vragen. Daarna tilde ik mijn object met de draaischijf op, gaf het aan de winnaar en zei dat dit een concreet voorbeeld van het surrealisme was. Het object had als titel: La fortune.’^[1]

Het object had zijn rol vervuld, kwam in handen van een andere eigenaar en is verloren gegaan. Wel bleef er een foto van bewaard. In 1973, ruim een kwart eeuw later, laat Man Ray een replica vervaardigen in een editie van vijftien exemplaren, geproduceerd door de uitgeverij Sergio Tosi in Milaan. Het object in bezit van Museum Boijmans Van Beuningen is één van de ‘épreuves d’artiste’, die voor de kunstenaar zelf werden gemaakt. In de vakliteratuur staat het werk bekend als La fortune III.^[2] Man Ray maakt eerder al twee olieverfschilderijen met dezelfde titel, La fortune (1938) en La fortune II (1941). Beide doeken verbeelden een hellende biljarttafel van buitengewone proporties die zich uitstrekt naar de horizon in een woestijnachtig landschap. In dit verband vertelt Man Ray aan zijn biograaf Arturo Schwarz: ‘Ik heb altijd al een biljarttafel in mijn tuin willen hebben. Achter mijn schilderijen schuilt altijd een idee. Het idee is interessant, niet de voorstelling.^[3] Ook na 1946 inspireert het ‘toeval’ de kunstenaar. Zijn assemblage La fortune (1952) bestaat uit een speelgoedbiljart met daarop een halsketting. De ketting kan verschillende vormen aannemen wanneer men het kleine biljart beweegt.

Deze werken laten zien dat Man Ray, en de meeste andere surrealisten met hem, het creatieve proces als een spel benaderde, met veel ruimte voor toeval.^[4] Voor Man Ray is la fortune, une fortune: het toeval is een vermogen waard, een omstandigheid die men op een positieve manier moet aangrijpen.^[5]