Le grand paranoïaque (De grote paranoïde)

Auteur: Marijke Peyser

Naar eigen zeggen schildert Salvador Dalí Le grand paranoïaque na een gesprek met kunstenaar Joseph Maria Sert over het beeldend werk van Giuseppe Arcimboldo.^[1] Dalí’s schilderij kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Het gezicht van de hoofdfiguur zou zijn ontleend aan ‘de bewoners van de Emporda regio, de grootste lijders aan paranoia die er bestaan’.^[2] In het onherbergzame landschap hebben vrijwel alle afgebeelde figuren hun handen voor de ogen of hun blik afgewend. De billen van de zittende vrouw vormen de neus van de protagonist. Direct links van deze ‘neus’ heeft de schilder een vrouwelijke figuur geplaatst die doet denken aan Gala, Dalí’s partner en muze.^[3] Op de achtergrond, links, heeft de kunstenaar hetzelfde hoofdmotief op klein formaat herhaald. De achterkant van het hoofd wordt gevormd door een groep vluchtende mensen die hun gezicht verbergen of wegrennen. Zij lijken zich voor iets te schamen.

De obsessies en hallucinaties die Dalí zijn leven lang bezighouden zijn vooral van seksuele aard.^[4] Zelfbevrediging vormt een van de belangrijkste thema’s in zijn oeuvre.^[5] In werken als Le grand masturbateur (1929), Le jeu lugubre (1929) en La vieillesse de Guillaume Tell (1931) is dit thema uitgewerkt. Het gebruik van dubbele of meerduidige beelden komt voort uit Dalí’s zelfbedachte ‘paranoïde-kritische methode’. Hierbij kan een object, zonder enige aanpassing of verandering, tegelijkertijd een ander object verbeelden. Het doel van deze methode is om gebruik te maken van de verwarring die gecreëerd wordt door de ambiguïteit van deze beelden; dan is er ruimte voor een nieuwe orde van elementen uit het alledaagse leven, die normaal gesproken geen verband met elkaar hebben. In de winter van 1929 begint Dalí te werken aan L’homme invisible (1929-1932). Het is zijn eerste poging om op één doek tegelijkertijd verschillende beelden te creëren.^[6] Dan volgen werken als Dormeuse, cheval, lion invisibles (1930). In diezelfde periode publiceert hij enkele teksten waarin hij zijn opvattingen over het surrealisme uiteenzet en deze afzet tegenover die van de leider van de surrealistische beweging, André Breton. In de artikelen ‘L’âne pourri’ (1930), ‘Nouvelles considérations générales sur le mécanisme du phénomène paranoïaque du point de vue surréaliste’ (1933) en ‘La conquête de l’irrationnel’ (1935) verwerpt Dalí het surrealisme volgens Breton, dat gebaseerd is op automatisch schrift en dromen waarbij ook na het ontwaken de droombeelden blijven voortbestaan. Naar zijn idee leidt dit tot stereotypen. Voor Dalí kan alleen zijn paranoïde-kritische methode nieuwe en objectieve betekenissen van het irrationele onthullen. Op die manier wordt de wereld van de waanzin, de wereld van de werkelijkheid.