Detail van Michelangelo's 'Kinderbacchanaal'

Auteur: Rosie Razzall

Deze tekening beeldt een groep kinderen uit die een hert in een kookpot proberen te duwen. De voorstelling is een reproductie van het centrale thema in Een kinderbacchanaal, een tekening in rood krijt van Michelangelo Buonarotti (1475-1564), nu in Windsor.^[1] Dat blad behoort tot een van de hoogwaardig afgewerkte tekeningen die de kunstenaar in de vroege jaren 1530 als geschenk voor de Romeinse edelman Tommaso de’ Cavalieri (ca. 1512/1519-1587) vervaardigde. De composities waren bedoeld als moraliserende tekeningen die de jongeman voor de gevaren van dronkenschap, losbandigheid en hybris moesten waarschuwen.^[2]

Deze ‘geschenktekeningen’ waren al tijdens Michelangelo’s leven beroemd en werden door Cavalieri aan paus Clemens VII, kardinalen en veel cognoscenti (connaisseurs) in Rome getoond. Zo behoort Een kinderbacchanaal tot de tekeningen van Michelangelo die door Vasari worden vermeld.^[3] Ook kregen prentkunstenaars toegang tot de tekeningen zodat deze er reproducties van konden maken die vervolgens weer aan de verspreiding van Michelangelo’s werk bijdroegen. Twee vroege prenten werden al naar de tekening gemaakt toen deze nog in het bezit was van Cavalieri: een in 1545 gepubliceerde gravure door Enea Vico (1523-1567),^[4] en een gravure door Nicolas Beatrizet (1507/1515-ca. 1565) die rond 1546 uitkwam.^[5] Later, in 1553 en 1555, publiceerde Antonio Lafreri kopieën naar Beatrizet die van de hand van een anonieme graveur waren.^[6] In de prenten door Beatrizet en Lafreri staat de afbeelding in dezelfde richting als die in Michelangelo’s origineel, maar in de prent van Enea Vico is deze gedraaid, net zoals in onze tekening. De fijne, met pen en inkt getekende lijnen van de Rotterdamse tekening volgen de afzonderlijke burijnstreken van Vico zelfs zó nauwgezet dat het hier duidelijk om een kopie naar diens prent gaat. De figuren zijn niet overgetrokken want de prent is groter dan de tekening en bevat zelfs pentimenti in zwart krijt waar de kunstenaar eerst ruwweg de houdingen van iedere figuur neerzette voordat ze definitief in pen en inkt werden vastgelegd. De kunstenaar concentreerde zich vooral op de verschillende houdingen van de kinderen en liet het hert in het midden onvoltooid.

Adriaan Domela Nieuwenhuis geloofde dat de tekening werd gemaakt door Peter Paul Rubens (1577-1640), of diens school, en schreef in potlood een inscriptie op de verso.^[7] Onder Rubens’ vele tekeningen en schilderijen naar Italiaanse en noordelijke kunstenaars bevond zich inderdaad een aantal kopieën naar Michelangelo, voornamelijk ter plekke gemaakte krijttekeningen naar fresco’s in de Sixtijnse Kapel.^[8] Omdat Rubens dus toegang tot originele werken had, is het onwaarschijnlijk dat hij zich bezighield met het maken van kopieën van prenten naar Michelangelo’s werk, zoals hij wel deed bij werken van de noordelijke school. De toeschrijving aan Rubens lijkt in ieder geval ongegrond, zeker wanneer we het werk vergelijken met Rubens’ vloeiende pentekeningen naar prenten naar Tobias Stimmer (1539-1584), waarvan zich er één eveneens in Rotterdam bevindt (MB 5000).^[9]

Omdat we weten dat het blad in de negentiende eeuw door de handen van twee kunsthandelaren in Milaan ging, is het zeer waarschijnlijk dat het altijd in Italië was gebleven en daar gedurende de hoogtijdagen van Michelangelo’s invloed, rond het midden van de zestiende eeuw, door een onbekende kunstenaar was gemaakt. Zowel prentkunstenaars als schilders hielden zich in het kader van hun opleiding met het kopiëren van prenten bezig,^[10] en waarschijnlijk was bij deze tekening het bestuderen van het werk dan ook het doel op zich. Jeremy Wood merkte op dat Domela Nieuwenhuis, ondanks de misleidende toeschrijving, al uitzonderlijk vroeg op de hoogte moet zijn geweest van de door Rubens gemaakte kopieën, terwijl de meeste daarvan tot 1928, of zelfs later, nog niet bekend of gepubliceerd waren.^[11] De tekening is daarom van buitengewoon historiografisch belang.