Twee zittende jongemannen

Auteur: Maud Guichané

Twee zittende jongemannen, gekleed zoals Florentijnse schildersleerlingen er in de zestiende eeuw uitzagen, houden hun vingers tussen de bladzijden van een groot boek^[1] alsof ze zojuist tijdens het lezen zijn gestoord. De jongen die ons aankijkt peutert met zijn linkerhand in zijn neus. De scène, neergezet in krachtige lijnen in rood krijt, oogt opvallend spontaan, misschien zelfs wat ongepast,^[2] en geeft een levendig inkijkje in Pontormo’s dagelijkse leven. De tekening en een aantal vergelijkbare studies uit Pontormo’s oeuvre^[3] zijn een mijlpaal in een Florentijnse traditie die teruggaat op de studies van garzoni (jonge assistenten) die in de vroege renaissance in de werkplaats werden vervaardigd. In de late zestiende en de zeventiende eeuw culmineerde dit in informele studies van eigentijdse figuren, bijna genrevoorstellingen, van de hand van kunstenaars als Bernadino Poccetti (1548-1612) en Jacopo da Empoli (1551-1640).^[4] De verso van het blad toont linksonder een kleine tekening in zwart krijt en het hoofd van een man met hoed die opkijkt naar links. 

Ondanks het feit dat Pontormo zonder aan enig schilderij te denken aan weerszijden van het blad tekende wat hij op dat moment vóór zich zag, kunnen beide studies aan belangrijke werken worden gerelateerd die in de eerste helft van de jaren 1520 door hem werden geschilderd.^[5] De studie op de verso verwijst naar de mannelijke figuur met een mand links van de beroemde lunet van Vertumnus en Pomona uit 1519-1521 in de Villa Poggio a Caiano.^[6] De positie van het hoofd als ook de uitdrukking zijn vrijwel identiek. Ook uit andere studies blijkt dat Pontormo deze figuur aanvankelijk met een hoed wilde afbeelden.^[7] 

Dat de kunstenaar een ingewikkeld proces doorliep om de lichaamshouding van zijn figuren te bepalen, laat zich aflezen aan de voorbereidende tekeningen van de twee zittende apostelen in de voorgrond van De maaltijd te Emmaüs (afb.).^[8] Pontormo schilderde dit werk, nu in Florence, in 1525 voor het gastenverblijf van het kartuizerklooster in Galluzzo. 

De relatie tussen dit schilderij en de recto van het Rotterdamse blad is niet meteen duidelijk^[9] en de meeste kenners namen de tekening niet op in de lijst met voorstudies van Pontormo.^[10] Ergens is dat terecht omdat de kunstenaar de tekening indertijd niet maakte met dit schilderij in het achterhoofd. Toch verwees Pontormo in de voorbereidende fase voor die compositie zonder enige twijfel wel degelijk naar deze tekening. 

Volgens Cox Rearick is een andere tekening in Florence^[11] van een zittende naakte man, gezien op de rug, een voorstudie voor de apostel links in het schilderij. Opmerkelijk is dat als het beeld langs de verticale as wordt gespiegeld,^[12] de globale houding van de figuur meer overeenkomt met die van de jongeman rechts op het Rotterdamse blad. Dit brengt twee andere bewaard gebleven tekeningen, in München, in het spel.^[13] De verso van de eerste tekening in München toont een tussenliggend stadium in de ontwikkeling van deze figuren. De studie boven aan het blad sluit vrijwel naadloos aan bij de uiteindelijke versie in de andere tekening in München van de apostel die links in het schilderij wijn inschenkt. In de studie onderaan het eerste blad lijkt de man ook iets in te schenken, maar de karakteristieke positie van het hoofd is ditmaal ontleend aan de naaktstudie in Florence en lijkt, opnieuw gespiegeld, sterk op die in de Rotterdamse tekening. Daarmee vormt deze studie een volgende fase in de richting van de uiteindelijke tekening van de apostel die rechts in het schilderij het brood vasthoudt en op de recto van het eerste blad in München is uitgewerkt. 

Dit met elkaar verweven zijn van allerlei studies is kenmerkend voor Pontormo’s voorbereidende werk voor schilderijen.^[14] In deze tekening wist hij de directheid en ongedwongen sfeer te vangen van wat zich voor zijn eigen ogen afspeelde, inclusief de spontane gebaren die hij nog net opving. Die werkwijze is geheel in lijn met het zoeken naar een zo naturalistisch mogelijke weergave die zo kenmerkend is voor Pontormo’s kunst. Dit streven naar naturalisme was al aanwezig in de arcadische, rustiek aandoende decoraties in de Villa Poggio a Caiano,^[15] maar wist hij geheel overtuigend op een vernieuwende wijze in De maaltijd te Emmaüs uit te drukken. Deze belangstelling voor de maniera moderna manifesteerde zich op verschillende manieren. Naast scènes uit het dagelijkse leven en poses die hij uit het geheugen opdiepte en in zijn schilderijen verwerkte, werd Pontormo tijdens zijn project in Galluzzo, waartoe De maaltijd te Emmaüs behoort, ook sterk beïnvloed door de houtsneden van de Kleine passie door Albrecht Dürer (1471-1528).^[16] De Rotterdamse tekening vormt daarmee de link tussen twee belangrijke werken waarin Pontormo zich een meester in de maniera moderna toonde.