Studie voor de geknielde kleine Johannes

Auteur: Albert Elen

Deze kleine tekening is alom geaccepteerd als eigenhandig werk van Rafaël. Sinds het blad in 1860 door Passavant voor het eerst werd gepubliceerd, staat het op naam van deze kunstenaar. Het is de kleinste van drie bewaard gebleven voorstudies voor Rafaëls bekende tondo-schilderij De Alba Madonna, nu in Washington (afb.).^[1] Op het schilderij is een zittende Maria in een landschap afgebeeld, leunend tegen een boomstronk, haar blik gefixeerd op het kruisje in de omhooggehouden hand van het naakte Christuskind op haar schoot. De kleine Johannes knielt voor hen. In de plooi van zijn kameelharen kleed bewaart hij pas geplukte bloemen. In zijn linkerhand houdt hij een eenvoudig houten kruisje dat in de tekening slechts summier met een lijntje is aangeduid. Rafaël concentreert zich in deze voorstudie op de figuur van de knielende Johannes; van Maria is alleen de rechterknie als uitgespaarde contour herkenbaar. Op het schilderij is te zien dat zij met haar rechterhand de schouder van Johannes aanraakt, terwijl het naakte Christuskind op haar schoot met uitgestrekte rechterarm het kruisje vastpakt, daarmee symbolisch zijn uiteindelijke lot - de passie - accepterend. Zowel in de tekening als op het schilderij kijkt Johannes op naar het handje van het serieus kijkende Christuskind.

In Lille bevindt zich een groot dubbelzijdig betekend blad, met op de recto een roodkrijtstudie van de gehele compositie en op de verso een studie van alleen de zittende Maria.^[2] De compositiestudie toont Johannes, gehurkt en met op zijn schoot een lammetje dat hij met gestrekte armen aan het Christuskind lijkt aan te bieden. De rechterarm van het Christuskind is met pen in bruine inkt voltooid in de definitieve houding, maar hier ontbreekt het kruisje. De Rotterdamse figuurstudie staat dichter bij het schilderij en moet daarom later zijn vervaardigd dan de compositietekening in Lille. Wel verschilt deze in details van het schilderij, zoals de houding van de rechterhand van Johannes die hier een uiteinde van zijn kleed vasthoudt en in het schilderij gedeeltelijk verscholen is achter het rechterbeen van het Christuskind.

Opmerkelijk is dat Rafaël deze tekening niet in dezelfde techniek (rood krijt) uitvoerde als de compositiestudie en de detailstudie in Lille, maar in plaats daarvan met de tamelijk ouderwetse metaalstift. Het papier werd daartoe eerst geprepareerd met vochtig gemaakt beendermeel dat met een kwast werd aangebracht. Van Rafaël zijn verschillende tekeningen in deze techniek bekend. De nummers ‘19’ en ‘75’ middenboven en rechtsboven doen vermoeden dat het gaat om een blad uit een verloren gegaan tekeningenboekje, zoals het zogenaamde carnet rose.^[3] Daarvan worden in andere musea acht losse blaadjes bewaard, met overeenkomstige afmetingen en nummering, en allemaal betekend met metaalstift op een roze grondering.^[4] Het Rotterdamse blad is echter iets kleiner en de grondering is wit in plaats van roze, waardoor het niet zeker is of het ooit tot dat ene tekeningenboekje heeft behoord of tot een soortgelijk ander boekje.