Het laatste avondmaal

Auteur: Albert Elen

Deze miniatuurtekening maakt deel uit van een verhalende serie met scenes uit het leven van Christus. Van de tien ons bekende tekeningen uit deze serie bevinden zich er op dit moment zeven in de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen (I 234-240) en twee in Cambridge (Mass.); waar de tiende zich bevindt is onbekend.^[1] Tot 1927 waren de tien tekeningen nog bij elkaar, gebundeld in een klein achttiende-eeuws album dat in de veilingcatalogus van dat jaar werd omschreven als klein en met een band van rood marokijnleer, versierd met koninklijke wapens ('Suite de dix miniatures [...] Dans un petit album en vieux maroquin rouge du XVIIIe siècle aux armes royales’). Blijkbaar werd het album tijdens of direct na de verkoop uit elkaar gehaald en de tekeningen afzonderlijk verkocht, waardoor ze verspreid raakten, hoewel er zeven door Franz Koenigs werden gekocht en dus bij elkaar bleven.^[2] Het lot van het lege album is onbekend, maar de luxueuze band bleef waarschijnlijk als zodanig bewaard en werd ofwel hergebruikt ofwel afgedankt. Welke koninklijke wapens op de band stonden is onbekend, maar aangezien het kavel deel uitmaakte van een sectie met werken van verschillende consignanten, onder wie de ‘Comte de Robiano’, ging het mogelijk om het wapen van de grafelijke familie Robiano.^[3] Zoals opgemerkt door Boscovits, ontbreken er voor een uitgebreide serie over het leven van Christus drie voor de hand liggende scènes: De annunciatie, De geboorte van Christus en De aanbidding door de drie wijzen – allemaal voorafgaand aan de overgebleven taferelen. Daarnaast zouden De bespotting van Christus, De geseling, De kruisweg en De kruisiging, evenals een aantal post mortem-scènes zoals De afdaling in het voorgeborchte, De wederopstanding en De hemelvaart ook deel hebben kunnen uitgemaakt van een uitgebreide verhaallijn, zoals in het geval van de 32 geschilderde taferelen op de Armadio degli Argenti. Deze zilveren relikwieënkist werd tussen 1451 en 1453 in opdracht van Piero de’ Medici (1416-1469) door Fra Angelico (ca. 1395-1455) en medewerkers van diens atelier gemaakt, als een ex voto (geloftegeschenk) voor de Santissima Annunziata in Florence; de bewaard gebleven panelen bevinden zich tegenwoordig in het Museo di San Marco, eveneens in Florence.[4] Echter, als eerdergenoemde miniatuurtekeningen inderdaad ooit hebben bestaan, dan moeten ze al van de rest zijn afgezonderd voordat het album werd samengesteld. Het is aannemelijk dat ze verloren zijn gegaan.

De tien tekeningen waren in de verkoopcatalogus van 1927 opgenomen als zijnde Florentijns omstreeks 1450, uitgevoerd in rood-roze (dek)verf met witte hoogsels, vervaardigd door twee verschillende handen en geïnspireerd op diverse werken van Fra Angelico: ‘Maître Florentin vers 1450 […] peintes en couleur amarante avec des rehauts de blanc. Elles sont de deux mains différentes, s'inspirant de différentes oeuvres de Fra Angelico’. Het onderscheid dat tussen ‘Miniaturiste A’ en ‘Miniaturiste B’ werd gemaakt, had uitsluitend betrekking op de kleurintensiteit van de rood-paarse achtergrond, waarbij ‘avec des fonds d’un pourpre plus foncé’ betrekking had op onder andere vijf van de Rotterdamse tekeningen, en ‘avec des fonds moins pourprés’ op de andere twee (I 237, I 239). Sindsdien is er terecht geen aandacht meer aan dit vermeende onderscheid besteed. De enige tekening die in technisch opzicht afwijkt is De voetwassing (I 240), met niet alleen hoogsels in wit, maar ook in geeloranje.

De connectie met de zilveren relikwieënkist en de schatplichtigheid aan Fra Angelico’s stijl zijn doorslaggevend geweest voor de wijze waarop de werken in de literatuur zijn beschreven, variërend van inferieure aftreksels tot eigenhandige ontwerpen. De tekeningen werden in het Corpus der italienischen Zeichnungen, 1300-1450 van Degenhart/Schmitt (1968) opgenomen als school van Fra Angelico en beschouwd als ontwerpen voor boekillustraties of als modellen voor de kunstenaars van het San Marco-atelier. Meer recent schreef Boscovits (2002) ze aan de meester zelf toe, en baseerde zich op overeenkomsten met een aantal van de scènes op de Armadio. Hij vond de uitvoering van de miniatuurtekeningen van hoge kwaliteit, en geloofde daarom dat de serie mogelijk voor een klant als presentatiemodel van het Armadio-ontwerp was gemaakt. Palladino (2005) verwierp deze theorie en wees op overtuigende wijze op drastische verschillen in zowel stijl als compositie. Hij was van mening dat de tekeningen door Zanobi Strozzi (1412-1468), een telg uit de vooraanstaande Florentijnse patriciërsfamilie Strozzi, waren gemaakt. Zanobi werkte tot 1445 nauw met Fra Angelico samen in diens atelier in San Domenico, Fiesole.^[5] Vanaf 1446 werkte hij voornamelijk in zijn geboortestad Florence, waar hij in samenwerking met andere kunstenaars, zoals in die tijd gebruikelijk, werkzaam was als paneelschilder en illustrator van liturgische manuscripten als psalm- en koorboeken. Daarvan zijn er nog verschillende bewaard gebleven. Deze kleurrijk verluchte initialen en miniaturen, die in het midden van of onderaan pagina’s werden aangebracht, verraden de invloed van Fra Angelico’s werk waarmee Strozzi zo goed bekend was. Ook de bewaard gebleven tekeningen in de reeks Het leven van Christus getuigen daarvan. Deze lijken zelfs eerder geïnspireerd op de Armadio dan dat ze er voorbereidende studies voor zouden zijn, zeker gezien de verschillen in stijl en compositie die in de beschrijvingen van de individuele tekeningen aan de orde komen, zoals het verschil in formaat – verticale tekeningen, maar horizontale beschilderingen – en de onnauwkeurigheden in de ruimtelijk constructies.^[6] Omdat er op de achterzijde van de tekeningen geen tekst staat, gaat het in ieder geval zeker niet om verwijderde miniaturen uit een geïllustreerd manuscript. Vanwege de getekende randen, gedetailleerde uitvoering en geringe afmetingen waren ze wellicht bedoeld als voorbeelden voor niëllo-ontwerpen, die vervolgens werden uitgevoerd door een plaatselijke goudsmid als Maso Finiguerra (1426-1464), bijvoorbeeld als decoratie voor een altaarstuk, een doel waarvoor ze wellicht ook gediend kunnen hebben.^[7]

De gelijkenis van deze tekening met het Armadio degli Argenti paneel (afb.) beperkt zich tot het centrale gedeelte. Door het verticale formaat ontbreken in de miniatuur de zijmuren van de ruimte en zijn er in plaats van elf discipelen slechts zeven afgebeeld, van wie er ook nog eens twee aan de linkerkant door het kader zijn afgesneden. Dit is een duidelijke aanwijzing dat deze tekening een kopie is naar het middelste gedeelte van het schilderij want anders zouden alle discipelen wel in de afbeelding zijn opgenomen. Drie op een kruk zittende discipelen zijn op enige afstand van de tafel geplaatst, één discipel zit tegenover Christus. Het complexe en goed weergegeven gewelfde plafond van het schilderij is in de miniatuur een simpel, vlak houten plafond geworden. Het gordijn tegen de achtermuur is in onze tekening een haardschouw.