De geschiedenis van Achab en Elia: het offer van Elia

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening, Het offer van de priesters van Baäl, in dit museum (inv. nr. Heemskerck 1) en Eliah doodt de priesters van Baäl in Berlijn, zijn drie bewaard gebleven ontwerpen voor een serie van vier gravures die de oudtestamentische geschiedenis van Achab en Elia (1 Koningen 18) verbeeldt. Heemskerck tekende ze in 1565, waarna ze twee jaar later, in 1567 werden gegraveerd door Philips Galle en voorzien van Latijnse onderschriften door Hadrianus Junius.¹

Achab, de koning van Israël besluit na zijn huwelijk met de Phoenische Jezebel, tot aanbidding van de godheid Baäl. Als gevolg daarvan verkeert het land in grote hongersnood. De profeet Elia confronteert de koning met het resultaat van zijn afwijzing van het ware geloof en daagt daaropvolgend de priesters van Baäl uit voor een test. Zij bouwen ieder op de berg Karmel een altaar met offers, dat alleen mag ontbranden door goddelijke interventie. De priesters van Baäl roepen de hele ochtend Baäl aan, maar hoe ze ook dansen en springen, er gebeurt niets. Dan is het de beurt aan Elia. Hij maakt zijn offer zelfs nat en al na een keer aanroepen ontvlamt het. Het volk is overtuigd van de enige ware God van Israël en doden de Baäl-priesters op bevel van Elia (I Koningen 17-19).

Verhalen over het leven van Elia waren populair in de Nederlanden. Zijn hemelvaart, in een vurige met paarden bespannen wagen, deed het geloof ontstaan dat de profeet ooit zou terugkeren als aankondiger van de Messias. Daarnaast verwees Christus in het Nieuwe Testament een aantal keer naar Elia als voorloper van Johannes de Doper en hemzelf en als zodanig werd hij ook beschouwd.² Vooral zijn hemelvaart en zijn afzondering in de wildernis, waar Elia door raven werd gevoed, zijn veelvuldig afgebeeld. Het verhaal van Elia en Achab kent werd in de Nederlanden niet veel afgebeeld en ook deze prentenserie zelf vond nauwelijks navolging.³

Gedurende de zestiende eeuw nam, onder invloed van de reformatie, de populariteit van het Oude Testament toe. De verhalen in dat boek dienden niet meer uitsluitend als prefiguraties voor gebeurtenissen in het Nieuwe Testament. Ze werden steeds vaker gezien als morele exempels voor het dagelijks leven.⁴ Het grote aantal prentontwerpen voor oudtestamentische reeksen dat Heemskerck vervaardigde, beantwoordde aan de vraag naar illustraties die deze geschiedenissen en hun morele boodschap inzichtelijk maakten. Heemskerck gaf de gebeurtenissen hier dan ook gedetailleerd weer, waarbij hij de bijbeltekst nauwkeurig volgde. In beide tekeningen in dit museum wordt in de achtergrond het altaar opgebouwd door een groep mensen. In Het offer van de priesters van Baäl dansen in de voorgrond de priesters met een grote groep mensen in extase om het altaar. Daarop ligt, tussen het hout gestapeld, het offer, een aan stukken gesneden rund. Links van het altaar staat een enorm beeld van Baäl, met scepter en rijksappel, dat wordt bewierrookt. Rechtsvoor staan Achab en Elia op een bordes en kijken toe. Achter Achab tekende Heemskerck nog een jongetje dat deels wordt afgesneden door de beeldrand. Met zijn blik op de beschouwer betrekt hij deze bij de voorstelling. Het is een motief dat Heemskerck vaker gebruikte in zijn ontwerpen en dat ook terugkeert in Het offer van Elia, waar hij links achter Achab staat.⁵ In de achtergrond van deze voorstelling graaft men een gracht om het altaar voor het water dat over het offer wordt gegoten. Voorin knielt Elia, op de rug gezien. Het vuur laait al hoog op en ook het water in de gracht brandt, zoals de bijbel beschrijft. De omstanders en Achab die links is afgebeeld, deinzen vol verbazing terug.

Het is weleens verondersteld dat Heemskerck met zijn reeks van Achab en Elia zijn visie gaf op de geloofsstrijd die tijdens die jaren in de Nederlanden rondwaardde.⁶ Heemskerck zou aan de hand van zijn ontwerpen pleiten voor een zuivering van de katholieke kerk, zonder het iconoclasme te propageren. De tekeningen zelf en de onderschriften van Junius bij de prenten, verwijzen hier echter op geen enkele manier naar.