Petrus door een engel uit de gevangenis bevrijd

Auteur: Judith Niessen

Deze en een andere tekening in dit museum, De onthoofding van Jacobus (inv.nr. Heemskerck 3), beide uit 1573, zijn niet uitgevoerde ontwerpen voor de door Philips Galle gegraveerde en uitgegeven Acta Apostolorum; een reeks voorstellingen gebaseerd op de handelingen van de Apostelen uit het Nieuwe Testament.¹ Heemskerck werkte vanaf 1571 tot 1573 aan de ontwerpen voor deze reeks.² Pas een jaar na zijn overlijden, in 1575, publiceerde Galle een eerste incomplete editie bestaande uit zestien genummerde gravures, alle naar Heemskercks ontwerp. In 1582 werd deze aangevuld met nog negentien voorstellingen. Een daarvan De graflegging van de Heilige Stefanus was nog ontworpen door Heemskerck, de overige zeventien en de titelpagina maakte Galle naar ontwerp van Johannes Stradanus (1523-1605).³ Beide edities zijn opgedragen aan Heemskercks goede vriend, de Amsterdamse kunstverzamelaar Jacob Rauwert (ca. 1530-1597), waar de schilder verbleef gedurende het Beleg van Haarlem van december 1572 tot juli 1573. Galle bedankt Rauwert voor zijn hulp aan de schilder tijdens die moeilijke periode, waarin Heemskerck, zo vermeldt Galle, veel van zijn ontwerpen voor de reeks tekende.⁴

Dankzij het eigenhandige opschrift ‘fecit binne Amsterdam’ op Petrus door engelen uit de gevangenis geleid (Handelingen 12: 6-10), weten we dat deze tekening ook gedurende dit verblijf is gemaakt. Hetzelfde geldt vermoedelijk voor De onthoofding van Jacobus de meerdere (Handelingen 12: 2). Naast deze twee tekeningen zijn er uit datzelfde jaar nog drie bekend die waaschijnlijk voor de reeks ontworpen zijn, maar nooit in prent zijn gebracht. Het zijn Ananias en Paulus te Damascus in Ann Arbor, Het visioen van de Centurion Cornelius in Ottawa en Petrus begroet de knecht van Cornelius in Hamburg.⁵ Het verband van deze vijf tekeningen met de reeks blijkt uit de overeenkomstige maten en verwante composities. Zo komt de enscenering van De onthoofding van Jacobus overeen met enkele gravures uit de reeks, zoals De prediking van Petrus in Jeruzalem.⁶ De gebeurtenissen spelen zich af rondom een gebouw dat driekwart van het beeldvlak in beslag neemt. Een tafereel, hier de onthoofding van Jacobus, vindt plaats voor het gebouw, terwijl een aanvullende scène daarboven is afgebeeld op een balkon of eerste verdieping. Naast het gebouw is in de achtergrond nog wat bijwerk getekend. Hier zijn dat soldaten te paard en veroordeelden die aan een zuil hangen. Daarnaast komt de fysionomie van de apostelen in de reeks overeen met die in de niet-uitgevoerde tekeningen. Petrus die uit de gevangenis ontsnapt en daarbij, begeleidt door een engel, langs slapende soldaten sluipt, is in deze tekening bijvoorbeeld gelijk aan Petrus in De dood van Safira uit 1572.⁷ De onderwerpen van de vijf niet gegraveerde tekeningen komen, met uitzondering van Ananias en Paulus te Damascus, aan bod in de tweede editie van 1582, waar ze zijn ontworpen door Johannes Stradanus.⁸

Het is onduidelijk waarom de tekeningen uiteindelijk niet werden uitgevoerd. Wellicht werden ze afgekeurd.⁹ Heemskercks hoge leeftijd, 75 jaar, lijkt merkbaar in de onrustige en af en toe ongecontroleerde lijnvoering en de soms rommelige composities van deze tekeningen, Zo is het onduidelijk wat er achter het paard gebeurt bij De onthoofding van Paulus: er is één been te zien van een verder onzichtbare figuur, nog een been en een voet zijn in aanzet getekend maar verder niet uitgewerkt. Een andere mogelijkheid is dat de vijf tekeningen de graveur niet ter beschikking stonden.¹⁰ De huidige verblijfplaats van Heemskercks tekeningen ondersteunt deze theorie. Alle uitgevoerde ontwerpen zijn bij elkaar gebleven en bevinden zich sinds circa 1690 in Kopenhagen, terwijl de overige vijf tekeningen verspreid zijn geraakt over verschillende collecties.