Drie scènes met talrijke figuren in een architectonische omgeving

Auteur: Rosie Razzall

De scènes op dit dubbelzijdig betekende blad van perkament zijn waarschijnlijk gerelateerd aan een reeks fresco's waarin verschillende episodes uit een verhaal door een groep figuren in een architectonische omgeving worden voorgesteld. Ooit werd gedacht dat de scènes passages uit het leven van de heilige Ursula verbeeldden aangezien de tekening werd toegeschreven aan Tommaso da Modena (1325/1326-1379)^[1] die in 1358 een reeks fresco’s over het leven van de heilige Ursula in een kapel van de kerk van Santa Margherita degli Eremitani in Treviso voltooide.^[2] Inmiddels trekken deskundigen deze toeschrijving en interpretatie van de iconografie in twijfel en blijven er vragen over het blad bestaan.^[3] 

Volgens de legende was Ursula de dochter van koning Dionotus van Dumnoia (nu Devon, Somerset en Dorset) en reisde zij in gezelschap van 11.000 dienstmaagden naar Armorica (het huidige Brittanië) af om daar haar toekomstige echtgenoot, Conan Meriodoc, te ontmoeten. Nog voordat het huwelijk plaatsvond werden alle vrouwen tijdens een pelgrimstocht in Keulen vermoord. Hoewel de scènes op het Rotterdamse blad wel enigszins te vergelijken zijn met de frescocyclus van Tommaso da Modena, verwijst de iconografie niet ondubbelzinnig naar taferelen uit de legende van Ursula. De recto toont links boven een scène van een engel die op een troon zit en geflankeerd wordt door figuren. De drie daaropvolgende scènes – rechts boven, rechts onder en midden boven op de verso – beelden alle een groep figuren af die zich tot een figuur op een troon richten, en zijn mogelijk varianten op een en dezelfde scène. De figuur die met het ene been voor het andere buigt wordt, iets kleiner ditmaal, in het lege vlak links onder op de recto van het blad, herhaald. Ook twee andere buigende figuren in een mantel kunnen aan deze scène zijn gerelateerd. In het onderste tafereel op de verso zit een figuur op een troon omringd door figuren die in een halve kring zitten. Het feit dat deze zijn herhaald doet vermoeden dat de tekenaar op dit blad vooraf ideeën uitwerkte en geen voltooide fresco’s kopieerde. 

De tekening is nauw gerelateerd aan een betekend blad van perkament in Wenen^[4] met meerdere scènes van Ursula en haar vader in een architectonische setting en met één scène rond een andere, niet gerelateerde heilige. Mogelijk maakten de bladen in Rotterdam en Wenen deel uit van hetzelfde modelboek dat in een werkplaats werd gebruikt. Beide bladen zijn ook vergeleken met een perkamenten blad in Parijs^[5] met studies voor een Annunciatie, en een ander blad, ook in Parijs,^[6] met soldaten die via een ophaalbrug een kasteel binnengaan. Toch wordt niet algemeen aangenomen dat de tekeningen in Rotterdam en Wenen van dezelfde hand zijn als de Parijse tekeningen. Degenhart/Schmitt vermeldden een inscriptie op de verso van de Rotterdamse tekening die volgens hen grotendeels onleesbaar of uitgewist is en inmiddels ook niet meer op de tekening te zien.^[7] Zij zagen een verband tussen deze inscriptie en de ‘pseudo-handtekeningen’ en nummering op de bladen van perkament uit het taccuino di viaggio, een reisschetsboek dat in de werkplaats van Gentile da Fabriano (1370-1427) en Pisanello (1395-1455) van hand tot hand ging. De bladen in Parijs en Wenen zijn voorzien van inscripties en de tekeningen in Rotterdam, Wenen en Parijs delen dezelfde herkomstgeschiedenis: Lagoy. Andere suggesties voor de toeschrijving van de bladen in Rotterdam en Wenen zijn onder meer Giotto (ca. 1267-1337) of een kunstenaar uit diens kringen,^[8] zoals Ambrogio Lorenzetti (ca. 1290-1348)^[9] en Altichieri da Zevio (1320/1330-1385), waarmee de tekening dus zelfs nog ouder zou zijn dan nu wordt gedacht.^[10] Recentelijk schrijven deskundigen het blad liever aan een anonieme kunstenaar uit Noord-Italië toe.^[11]