Hoofd van een engel, naar Leonardo da Vinci

Auteur: Michael Kwakkelstein

Deze tekening is een kopie van het hoofd van een engel in Leonardo da Vinci’s Madonna van de rotsen (begonnen omstreeks 1495‑1499, voltooid tussen 1506 en 1508) in Londen.^[1] Dat schilderij, met de maagd Maria, het Christuskind, de kleine Johannes de Doper en een aartsengel, mogelijk Uriël, vormde oorspronkelijk het middenpaneel van een omvangrijk altaarstuk dat in 1508 werd geplaatst in de kapel van de Broederschap van de Onbevlekte Ontvangenis in de San Francesco Grande in Milaan. Al meteen na voltooiing was Leonardo’s schilderij een groot succes, zoals blijkt uit talloze geschilderde kopieën en bewerkingen, veelal van schilders uit Lombardije.^[2] Het werk bleef in situ tot 1781‑1784, toen het altaarstuk werd ontmanteld.

Deze studie is stilistisch nauw verwant aan een tekening van de buste van een jongeman in het Louvre, een werk dat is uitgevoerd in zwart krijt met sporen van witte hoogsels en dat door Dominique Cordellier aan Leonardo's meestbegaafde navolger, Giovanni Antonio Boltraffio, werd toegeschreven.^[3] Kenmerkend voor Boltraffio’s tekeningen, naast de virtuoze weergave van driedimensionale vormen, is het subtiele gebruik van ofwel metaalstift, ofwel zwart of rood krijt met sfumato effecten. Interessant is dat Boltraffio het hoofd van Maria in de Londense versie van de Madonna van de rotsen ‑ in spiegelbeeld - kopieerde in een metaalstifttekening in Florence.^[4] Een ander aspect dat de toeschrijving van de Rotterdamse tekening aan Boltraffio ondersteunt, is het feit dat het haar van de engel niet met dezelfde aandacht en zorg in afwerking is gekopieerd als het gezicht van de figuur; de meeste spiraalvormige krullen zijn krachtig en met slechts enkele snelle streken neergezet. Dit verschil in afwerking tussen het gezicht en het haar van een figuur is typerend voor Boltraffio's metaalstifttekeningen van hoofden van jonge mannen en vrouwen.

Talloze details in de tekening zijn door een latere hand met donkere inkt bijgewerkt: de contouren van het gezicht van de engel, de neusvleugel, delen van de mond en wang, enkele krullen, het linkeroog en delen van het rechteroog. Het ruwe papier, met kettinglijnen op onregelmatige afstand van elkaar, is zó dun dat de tekening op de voorzijde duidelijk op de achterzijde van het blad zichtbaar is.