Studie voor een pelgrim met een grote hoed

Auteur: Rosie Razzall

Dit pakkende portret van een bebaarde man met een grote hoed is nooit eerder gepubliceerd en hoewel het werk niet aan een specifieke kunstenaar kan worden toegeschreven was deze vrijwel zeker in de eerste decennia van de zestiende eeuw in de Veneto of Lombardije werkzaam. Het papier is voorzien van een watermerk met een wiel dat mogelijk naar een papiermolen in Battaglia, niet ver van Padua, verwijst.^[1] Een ander aspect dat een situering in deze streek ondersteunt is de grote, slappe hoed die sterk lijkt op het type hoed dat in de jaren 1510 en 1520 in dit deel van Noord-Italië werd gedragen en onder meer in portretten door Dosso Dossi (1486/1487-1541/1542) in Parijs^[2] en Bartolomeo Veneto (werkzaam 1502-1531) in Madrid opduikt.^[3] 

Meerdere summier aangegeven ronde insignes op de hoed van de man en diens kralensnoer suggereren dat het hier om een pelgrim gaat. Geen van de insignes toont echter de sint-jakobsschelp die de heilige Jakobus, de beschermheilige van pelgrims, symboliseert, en evenmin houdt de figuur een staf vast, een ander attribuut dat doorgaans naar een pelgrimage verwijst. Op de verso, die met krijt is zwartgemaakt, zijn de contouren van het gezicht van de man overgetrokken en doorgewreven, wat doet vermoeden dat het ontwerp op een andere drager werd overgebracht, waarschijnlijk met de intentie er een schilderij van te maken. Tot op heden is er echter geen relatie met een geschilderd portret uit deze periode gevonden en blijft het een raadsel wie de man is. 

Het blad heeft een oude toeschrijving aan Gaudenzio Ferrari (1477/1478-1546) die minstens tot de negentiende eeuw teruggaat, maar het portret is dynamischer getekend dan de weinige bekende bladen van Ferrari’s hand. Meer recent hebben deskundigen de tekening vergeleken met bladen van kunstenaars werkzaam in Lombardije of Veneto,^[4] waar van oudsher portretten werden geschilderd. De tekeningen van Bartolomeo Veneto, zoals die van een jonge edelman met een versierde muts in Wenen^[5], zijn echter te glad afgewerkt om van dezelfde hand als het Rotterdamse blad te kunnen zijn. In de tekeningen van de schilder Giovanni Girolamo Savoldo (1480/1485-1548) uit Brescia is het krijt daarentegen te zacht en atmosferisch aangebracht.^[6] Dosso Dossi, die in Ferrara werkte maar veel van Venetiaanse kunstenaars had opgestoken, schilderde een paar portretten.^[7] Hij slaagde er vaak in de gezichten een eigen karakter mee te geven, met rimpels rond de ogen en een directe blik. Zijn vroege schilderij Een hofnar in Modena^[8] getuigt van een karaktervolle expressiviteit, waarvan misschien iets in de Rotterdamse tekening is terug te zien. Dossi is echter als tekenaar nauwelijks bekend^[9] en een toeschrijving van dit blad aan hem blijft dus giswerk. Toch wijst de subtiele modellering van de gelaatstrekken, opgewerkt in roze en geel krijt, op een vaardige hand van tekenen en de doordringende blik van de geportretteerde is opvallend goed getroffen.