Zeven studies voor een kruisiging en putti

Auteur: Albert Elen

Voordat Tietze/Tietze‑Conrat (1944) deze tekening als een typisch laatzestiende-eeuws werk van Jacopo Palma classificeerden, werd zij in de inventaris van het D'Adda-album uit 1926^[1] als een werk door Titiaan (omstreeks 1488‑1576) omschreven, met een verwijzing naar het altaarstuk van diens hand in Ancona, terwijl zij in de inventaris van de Collectie Koenigs werd opgenomen als omgeving van Titiaan.

Geboren als Jacopo Negretti, kreeg de kunstenaar de bijnaam Palma Giovane, dit om hem te onderscheiden van zijn oudoom Jacopo Palma, ook genaamd Jacopo Negretti en - veel later - Palma Vecchio (ca. 1480-1528). Zijn artistieke basisopleiding kreeg hij van zijn vader Antonio Negretti (1515-ca. 1575/1585), een kleine schilder. Hij werkte vervolgens drie jaar aan het hof van de Della Rovere in Pesaro. Op aanmoediging van de hertog van Urbino verhuisde hij daarna naar Rome, waar hij zes jaar lang de monumenten en eigentijdse kunst bestudeerde en zijn tekenvaardigheden verder ontwikkelde. In 1573 keerde hij terug naar Venetië. Na een korte periode in de werkplaats van Jacopo Tintoretto (1518‑1594), waar hij geen officiële leerling was maar wel deelnam aan de modeltekensessies die Jacopo in de jaren 1570 voor zijn kinderen organiseerde, vestigde de jonge Palma zich als zelfstandig kunstenaar. Hij kreeg al snel belangrijke officiële opdrachten voor grote plafondschilderingen in de Sala del Maggior Consiglio in het Palazzo Ducale (omstreeks 1579) in Venetië, waar hij vrijwel schouder aan schouder met zijn vroegere leraar Tintoretto werkte. In de late jaren 1580 verruilde Palma steeds vaker het zwarte krijt, waarmee hij net als Tintoretto bij voorkeur had gewerkt, voor de pen en bruine inkt, soms gecombineerd met wassingen met de penseel.

Dit blad typeert de vruchtbare werkwijze van Palma, die een productief tekenaar was en soms meerdere schetsjes op één blad combineerde, wat vanwege de horror vacui stilististisch aan Paolo Veronese (1528‑1588) doet denken. Ter voorbereiding op een of meerdere van zijn schilderijen met de kruisiging^[2] als onderwerp maakte hij op dit blad vijf schetsjes van Jezus aan het kruis, frontaal weergegeven, in combinatie met drie vliegende engeltjes en links onderin een piepklein figuurtje van een heilige of donor. Correct wees Van Regteren Altena op een vergelijkbare tekening, nu in Wenen.^[3] Deze grote modello of uitgewerkte compositietekening in Wenen vervaardigde Palma voor de Kruisiging met vier heiligen die hij, in sterk aangepaste vorm, in 1590 voor de Chiesa degli Zoccolanti in Picena schilderde.

De tekeningen op het Rotterdamse blad zijn, als prima idea, echter eerder gerelateerd aan een vrijwel identieke Kruisiging met drie heiligen, een altaarstuk dat Palma zo'n tien jaar eerder in 1589‑1590 vervaardigde voor het Collegiata di Sant'Elpidio a Mare niet ver van Fermo, twintig kilometer ten zuiden van Potenza Picena.^[4] De figuur van Jezus en de engel in dit schilderij lijken sterk op die in de Rotterdamse tekening, met name die van Jezus aan het kruis in het midden van het blad en het engeltje direct daarnaast. De geschilderde figuur van de knielende heilige, die gerelateerd is aan een figuurstudie die zich ook in Rotterdam (I 84 verso) bevindt, correspondeert bovendien met de ruw geschetste figuur aan de voet van het kruis in deze tekening, zowel wat de houding betreft als de summier aangeduide positie van beide handen.

De tekening is verrassend genoeg ongepubliceerd gebleven sinds Tietze/Tietze‑Conrat haar in hun corpus (1944) opnamen, met uitzondering van een proefschrift van Van den Akker (1991) over tekenvaardigheid en tekenmethoden. Van den Akker herhaalt de eerdere toeschrijving aan de omgeving van Titiaan en noemt de tekening als een van de vele voorbeelden van het gebruik van de zogenaamde 'gebroken tekenstijl' (contouren aangegeven door korte gebogen streken van het krijt of de pen) bij de weergave van naakte kinderen. Deze stijl van tekenen is anatomisch onnauwkeurig, maar heeft wel een verzachtend, driedimensionaal effect, zeker in het geval van naakte figuren zoals engeltjes.