Studie van een zittend mannelijk naakt

Auteur: Albert Elen

De twee studies op dit dubbelzijdig betekende blad stonden in de Elenco (inventaris) van het D'Adda-album (1926) omschreven als 'Due studii, l'uno per un nudo seduto, l'altro per un uomo vestito in piedi (doppio)' (Twee studies, een voor een zittend naakt, de ander voor een staande geklede man - dubbel), door Jacopo Tintoretto (1518‑1594).^[1] Tietze/Tietze‑Conrat (1944) wezen de toeschrijving aan Jacopo af en sloten ook uit dat de tekening in de werkplaats was gemaakt, al stelden ze geen alternatief voor.^[2] Bert Meijer (1985)^[3] was de eerste die het blad in verband bracht met een groot allegorisch schilderij door Palma Giovane, nu in een privécollectie.^[4] Dit schilderij toont als centrale figuur Apollo die tussen personificaties van de vier seizoenen en een aantal andere figuren zit. Twee eraan gerelateerde compositietekeningen in pen en gewassen inkt bevinden zich in Parijs^[5]en Vaduz.^[6] Van de aparte studies die Palma aansluitend van de belangrijkste figuren maakte, zijn er slechts twee bewaard gebleven.^[7]

De Rotterdamse tekening is een voorstudie voor de zittende man linksonder in het schilderij en werd vermoedelijk naar een naakt model in de werkplaats van de kunstenaar gemaakt. In het schilderij is deze man, die de winter symboliseert, gekleed. Een pentimento in de tekening laat een andere stand zien van de linkerarm die Palma in de tweede compositietekening, evenals in het schilderij, in grote lijnen overnam, al plaatste hij de rechterhand niet meer op de knie maar hoger op het dijbeen. De studie lijkt op nog een andere tekening door Palma die gedateerd wordt in 1603, nu in een onbekende collectie.^[8] In deze opmerkelijke tekening van de heilige Hiëronymus die op een steen zit, uitgevoerd in zwart krijt met witte hoogsels en opgewerkt met penseel en olieverf, is de stand van de linkerarm en -hand met daarin een kleine crucifix conform die in de Rotterdamse studie. Het schilderij wordt rond 1590‑1595 gedateerd en het lijkt er dus op dat de kunstenaar zo'n tien jaar later op de studie teruggreep, nu voor een andere tekening.

De keerzijde van het Rotterdamse blad toont een geheel geklede, staande jongeman, van links opzij gezien. Hij draait zich naar de kijker toe en strekt zijn linkerarm uit. Tot op heden is onopgemerkt gebleven dat dit een studie is van de geknielde man in harnas links onder in De kruisiging met de heiligen Petrus, Elpidio en Antonius-Abt, een altaarstuk dat Palma Giovane in 1589‑1590 schilderde voor het Collegiata di Sant'Elpidio a Mare niet ver van Fermo, waar het werk zich nog altijd bevindt.^[9] De Rotterdamse tekening is snel geschetst naar een gekleed, levend model: in zwart krijt is de figuur vlot en met gebogen lijnen neergezet en het gezicht globaal aangeduid. De studie is een prima idea voor de figuur van de patroonheilige Elpidio, die in een meer gedetailleerde tekening, nu in Wenen, verder werd uitgewerkt.^[10] In die tekening en in het uiteindelijke schilderij kijkt de figuur de toeschouwer niet aan, maar ziet op naar Jezus aan het kruis. Zijn hoofd is in profiel weergegeven terwijl hij vol ontzag zijn rechterarm tegen zijn borst klemt en zijn linkerarm uitstrekt.