Studie van een zittend mannelijk naakt, naar Michelangelo

Auteur: Albert Elen

Beide tekeningen op dit studieblad, zowel op de voorkant als achterkant, zijn gerelateerd aan het levensgrote marmeren beeld Il Crepuscolo (Avondschemer) door Michelangelo (1475‑1564) op de graftombe van Lorenzo II de' Medici (1492‑1519), hertog van Urbino, in de Sacrestia Nuova (1520‑1534) van de San Lorenzo kerk in Florence. Il Crepuscolo is één van de twee allegorische figuren, een mannelijke en een vrouwelijke, die achterovergeleund op voluten aan weerszijden op de deksel van de sarcofaag liggen. Het andere beeld, L'Aurora, belichaamt de dageraad. Beide sculpturen maken deel uit van een groter thema, ‘De onderdelen van de dag’, waartoe ook de vergelijkbare personificaties van de nacht (La Notte) en de dag (Il Giorno) op de graftombe van Giuliano II de' Medici (1479‑1517), hertog van Nemours, aan de tegenoverstaande muur van de sacristie behoren.

Vrijwel meteen na de voltooiing trokken de twee graftombes van Michelangelo veel aandacht en bewondering en werden op slag beroemd. Kunstenaars maakten er in uiteenlopende media gretig kopieën van om zo Michelangelo's virtuositeit te doorgronden. Carlo Ridolfi parafraseerde in zijn biografie over Tintoretto een verslag van diens tijdgenoot Raffaello Borghini (1537‑1588)^[1] uit 1584, waarin deze beschreef hoe de kunstenaar, die nooit een voet buiten de Veneto zette, enkele ‘piccolo modelli’ (kleine schaalmodellen) van de vier allegorische sculpturen uit Florence van de hand van Daniele da Volterra (ca. 1509‑1566) liet overkomen, bij kaarslicht bestudeerde en vanuit verschillende hoeken in vele tekeningen vastlegde.^[2] Da Voltera vervaardigde die modellen in 1557, maar zoals Marciari (2018) opmerkte moet Tintoretto al zeker tien jaar eerder een replica van Michelangelo's Avondschemer in bezit hebben gehad omdat een referentie aan de liggende figuur kan worden onderscheiden in een detail rechts onder in zijn eerste grote meesterwerk Het wonder van de slaaf in Venetië, dat 1548 is gedateerd.^[3]

Tintoretto betrok vanaf 1560 ook zijn leerlingen, onder wie drie van zijn jonge kinderen, bij studiesessies die hij organiseerde om hun tekenvaardigheden te ontwikkelen en hun te leren hoe ze de gespierde lichamen en dynamische poses van de sculpturale modellen konden bestuderen door van standpunt te wisselen en sterke licht-donkercontrasten konden creëren door de lichtbron te verplaatsen. De leerlingen probeerden het voorbeeld van hun leraar zo getrouw mogelijk na te volgen, namen zijn techniek over en gebruikten ook hetzelfde papier en krijt. Hun tekeningen lijken daarom vaak sterk op die van Tintoretto, al missen ze meestal de virtuoze hand van de meester. Geen van deze tekeningen, die slechts als werkmateriaal dienden, is gesigneerd. Bij gebrek aan zekere tekeningen van individuele ateliermedewerkers, uitgezonderd diens meest begaafde kind, Domenico (1560‑1635), is het vrijwel onmogelijk om onderscheid tussen de verschillende handen te maken. De meeste van de tekeningen die niet als eigenhandige werken van de meester of diens zoon worden geaccepteerd blijven dus anoniem en worden aangemerkt als 'werkplaats'. Te oordelen naar de aarzelende, schetsmatige uitvoering en zwaar aangezette schaduwpartijen behoort ook deze tekening tot die categorie.^[4] De tekening op de voorkant is op de achterkant herhaald, of vice versa, maar ondersteboven ten opzichte van de andere, en waarschijnlijk door dezelfde hand. Opvallend is dat de getekende figuur vrijwel horizontaal ligt, terwijl het beeld enigszins schuin op de voluut gepositioneerd, hetgeen te wijten kan zijn aan het bijsnijden van het blad door een latere eigenaar die het voorbeeld niet voor ogen had. Een krachtiger studie naar dit model van Avondschemer, ook frontaal afgebeeld en herhaald op de keerzijde, maar vanuit een iets hoger standpunt, bevindt zich nu in Londen.^[5] Een andere en nog meer gedurfde studie van dit model, van bovenaf gezien, getekend door Tintoretto zelf, bevindt zich nu in Florence.^[6] Er bestaan al met al zo'n veertig tekeningen door Tintoretto (en diens werkplaats) naar sculpturale modellen van Michelangelo's beelden op de graftombes van beide Medici's in Florence.^[7]