Kruisiging en het Heilige Graf

Auteur: Klazina Botke

Dit blad uit een vijftiende-eeuws manuscript toont een kruisigingscène met in het midden van de voorstelling de gekruisigde Christus. Aan diens rechterhand staat Dismas - de berouwvolle - met een engel die zijn ziel naar de hemel draagt. Een Romeinse soldaat staat klaar om met een houten knuppel de benen van Dismas te breken.^[1] Aan de linkerkant van het kruis is Gestas - de dief die geen berouw toonde – te zien, samen met een duivel die Gestas’ ziel uit zijn mond trekt. Aan de voet van het kruis knielt Maria Magdalena neer, naast haar staan Maria en Johannes de Doper. De voorstelling wordt verder bevolkt door Romeinse soldaten. Longinus, te paard, draagt de lans waarmee Christus in de zij is gestoken, terwijl Stephaton de spons en het vat met zure wijn vasthoudt. De Romein die naar het kruis wijst, is waarschijnlijk de centurion (legeraanvoerder) die zijn geloof in Christus verkondigt, terwijl de soldaat met de schorpioen op zijn schild symbool staat voor verraad en onbetrouwbaarheid. Linksonder zitten drie soldaten te dobbelen om de mantel van Christus. Dit type kruisigingscène, met vele omstanders die allemaal een rol in het verhaal hebben, was in het midden van de veertiende eeuw populair geworden, mede door het werk van Giotto (1266/1267-1337) en Altichiero (ca. 1330-ca. 1390).^[2] Onder de kruisiging is nog een andere tekening te zien. Deze toont Maria Magdalena die bij het Heilige Graf (de tombe van Christus) een engel treft.

Boven de twee tekeningen staat in rode inkt respectievelijk ‘Passio domini nostri ihu xpi’ (De Passie van onze Heer Jesus Christus) en ‘Sepulcrum domini nostri yhu xpi’ (De tombe van onze Heer Jesus Christus) geschreven. Op het blad is ook een belijning aangebracht, verdeeld over twee kolommen. Rechtsboven is het folionummer ‘x’ leesbaar en aan de linker rand van het blad zijn nog oude stikselgaten te zien. De tekst zelf is door Ed van der Vlist gekoppeld aan De exemplis naturalibus contra curiosos, een werk dat Servasanctus Faventinus (ca. 1220/1230-ca. 1295) wijdde aan de grondslagen van de katholieke leer, de sacramenten, en de deugden en ondeugden. Voor zover bekend is het nooit in druk verschenen.^[3] Ons blad komt uit het eerste deel (De articulis fidei) en is het begin van hoofdstuk dertien waarin de lijdensweg van Christus wordt behandeld.^[4] De door Servasanctus genoemde auteurs en hun teksten staan in de marge vermeld, wat het gebruik voor de lezer vergemakkelijkt. Dezelfde tekst is onder meer terug te vinden in een codex uit omstreeks 1412-1445 in Parijs en in het Vaticaan, beide zonder illustraties.^[5]

Ons blad komt uit een manuscript dat in 1920 nog in bezit was van de kunsthandelaar Jacques Rosenthal in München.^[6] Grabmann (1920) beschrijft die codex en vermeldt dat er vier pentekeningen in stonden: God omringd door engelen en knielende geestelijken, een annunciatie, de kruisiging en de graftombe van Christus. De laatste is volgens hem op folio 13 recto te vinden. Op ons blad is inderdaad te zien dat onder het oude folionummer met potlood nummer 13 is aangebracht. Grabmann beschrijft bovendien dat er bij elk hoofdstuk ruimte voor illustraties is overgelaten, maar alleen deze vier zijn uitgevoerd. Het is duidelijk dat het blad pas uit het manuscript werd verwijderd nadat Grabmann het werk had gezien, ongetwijfeld om als losse tekening te kunnen worden verhandeld. De rest van de codex bevindt zich tegenwoordig in de Houghton Library in Cambridge (Mass.), waar tussen folionummers VIIII en XI inderdaad een blad mist.^[7] Ook de door Grabmann beschreven tekening van God omringd door engelen is in dat manuscript niet meer aanwezig.^[8]

In het colofon achter in de Harvard codex is te lezen dat Johannes de Luxia de tekst op 17 januari 1444 voltooide.^[9] Hij was kanselier van Cattaro (Kotor in het huidige Montenegro), een stad aan de Dalmatische kust die destijds onder bewind stond van de republiek Venetië. Manuscripten gekopieerd in Dalmatië zijn zeldzaam en dit handschrift maakte deel uit van een samenhangende groep van vijf manuscripten die alle door Johannes de Luxia werden gesigneerd. Het manuscript is belangrijk voor onze kennis van de productie van handschriften in de Venetiaanse koloniën.^[10] Het bewijst dat er in deze regio’s, naast de plaatselijke Kroatische Glagolitische cultuur, ook sprake was van een culturele hegemonie van Venetië.^[11]