Studie van een zittend mannelijk naakt

Auteur: Surya Stemerding

Dit is een van de tientallen bewaard gebleven voorstudies voor onderdelen van de frescodecoraties die Annibale Carracci samen met zijn drie jaar oudere broer Agostino (1557-1602) tussen 1595 en 1605 uitvoerde in de Sala Grande van Palazzo Farnese in Rome.^[1] Het is een studie voor een van de twee satyrs, zittend op de bovenste hoeken van de illusionistisch geschilderde omlijsting van de grote centrale voorstelling Polyphemus en Acis (afb.) op de noordelijke zijde van het tongewelf. De satyrs zijn elk met de rug naar de geschilderde kleinere voorstelling De roof van Ganymedes geplaatst.

In Parijs bevinden zich drie studies voor de overige satyrs: de studie voor de tweede satyr op dit deel van het gewelf, en de twee die op de tegenoverliggende zuidelijke muur als pendanten zijn geschilderd boven de centrale voorstelling Pan en Diana.^[2] De tekening in Rotterdam verschilt in twee opzichten van het fresco. De satyr in de schildering heeft een karikaturale expressie, terwijl in de tekening van een serieuze gezichtsuitdrukking sprake is. Ook is de overgang van het bovenbeen naar de harige bokkenpoot pas in het fresco uitgevoerd. In eerste instantie concentreerde de kunstenaar zich enkel op de door hem gewenste houding. De uitwerking tot mythologisch figuur was van latere orde. De drie andere studies behoren tot dat gevorderde stadium; daar zijn de bokkenpoten wél getekend en ook de spitse oren.

De groep satyrstudies demonstreert dat Annibale pas delen van een compositie ontwierp op het moment dat hij toe was aan het schilderen ervan. Hij beschikte niet op voorhand over een volledige set met uitgewerkte voortekeningen voor het gehele fresco. De twee studies van satyrs in het Louvre, bestemd voor de eerder geschilderde zuidelijke zijde van het gewelf, zijn ook duidelijk vroeger getekend dan de twee studies voor de noordelijke zijde, waaronder de tekening in Rotterdam. De houding van de figuren in die eerdere tekeningen is stijver en de tekeningen zijn strakker opgezet. In de twee tekeningen voor de noordelijke wand is de houding van de weergegeven figuren daarentegen dynamischer en de afwerking beperkter, illustratief voor de zich ontwikkelende tekenvaardigheid en artistieke expressie van Annibale.

De Rotterdamse tekening is, evenals de drie in het Louvre, afkomstig uit de collectie van Francesco Angeloni (1587-1652), een Romeins schrijver en vooraanstaand verzamelaar van antiquiteiten en eigentijdse schilderkunst. Via de Parijse verzamelaars Pierre Mignard en Pierre Crozat kwamen de vier tekeningen terecht in de collectie van Pierre-Jean Mariette.^[3] De groep viel uiteen in diens nalatenschapsveiling van 1775-1776.^[4] Terwijl drie tekeningen werden gekocht voor het kabinet van de Franse koning en zodoende gezamenlijk in het Louvre belandden, verdween de Rotterdamse satyr uit het zicht om pas weer na anderhalve eeuw op te duiken in de veiling van Emile Wauters in 1926.