Studie voor een man met stok en spons op een ladder

Auteur: Albert Elen

In 1565 schilderde Tintoretto De kruisiging voor de Sala dell'Albergo in de Scuola Grande di San Rocco in Venetië, een van zijn belangrijkste opdrachten.^[1] Dit grote doek van zo'n 5 x 12 meter wordt bevolkt door mensen in allerlei houdingen. Voor die enorm grote compositie zijn vijf voorbereidende tekeningen van individuele figuren bewaard gebleven.^[2] Deze tekening wordt algemeen beschouwd als een studie voor de man die midden in het schilderij achter het kruis voorovergebogen op een ladder staat en een stok vasthoudt met daaraan een spons die hij in een kom dipt (afb.).^[3] De toeschrijving van deze tekening aan Jacopo Tintoretto was lange tijd onomstreden. Recent echter beargumenteerde Marciari (2018) uitvoerig waarom dit werk in zijn ogen noch een voorbereidende studie, noch een eigenhandige tekening van Tintoretto is. Vermeende technische tekortkomingen, zoals de niet correct weergegeven verkorte rechterarm en de onvolledige contourlijnen, vallen volgens hem niet te rijmen met de tekenstijl die de meester in die tijd hanteerde. Hij wijst er tevens op dat de kwadraten in de tekening groter zijn (zo'n 58 mm) dan die in de andere voorstudies (zo'n 35 mm) en dat ook het rechterbeen is getekend, hoewel dat achter het kruis in het schilderij niet te zien is. Gewoonlijk beeldde de kunstenaar in zijn studies uitsluitend de zichtbare delen van geschilderde figuren af en tekende die dan ook pas als de compositie volledig was uitgewerkt en vastlag.

Marciari (2018) denkt dat deze tekening een kopie van latere datum is, rond 1590, en van de hand van ofwel een assistent in de werkplaats ofwel Jacopo's zoon Domenico (1560‑1635), en ook niet is getekend naar het schilderij maar naar een veel eerder gemaakte figuurstudie van Jacopo die verloren is gegaan. Het argument van de kwadraten gaat ook op voor een andere tekening die ter voorbereiding van hetzelfde schilderij werd gemaakt en die zich nu in Londen bevindt: een studie van de geklede figuur te paard rechts in het midden.^[4] Opvallend is dat het paard in deze tekening is weggelaten. De figuren in beide studies zijn stilistisch nauw verwant aan elkaar als het gaat om details, zoals de uitgestrekte hand en de schematisch weergegeven voeten. De Londense tekening is verder uitgewerkt en minder schetsmatig dan de Rotterdamse. Beide bladen zijn door een vroege verzamelaar op identieke wijze rechtsonder voorzien van de inscriptie 'G. Tintoretto' en hebben dus dezelfde bron.^[5]

De redenering dat Tintoretto geen elementen tekende die niet op het schilderij te zien zouden zijn, onderbouwt geenszins de stelling dat deze Rotterdamse tekening een studie is naar het schilderij of naar een inmiddels verloren gegane voorstudie, want waarom zou de tekenaar de moeite nemen er uit zijn hoofd een rechterbeen bij te tekenen? En waarom zou hij ook de kwadratuur kopiëren? Wij denken dat het om een eigenhandige studie gaat, die in een iets eerdere fase van het creatieve proces werd gemaakt om te onderzoeken hoe het wankele evenwicht van de figuur overtuigend kon worden uitgebeeld. Misschien was het op dat moment ook nog de bedoeling dat de figuur in zijn geheel te zien zou zijn, op een ladder die dan links of rechts tegen de horizontale balk geleund stond, in plaats van achter het kruis tegen de staande balk. De ongebruikelijke houding van deze secundaire, maar iconografisch noodzakelijke figuur op de ladder, half verscholen achter het frontaal weergegeven kruis (en niet op de grond ervoor met een spons op een lange, opgeheven stok), komt ongetwijfeld voort uit het feit dat de kunstenaar de aandacht duidelijk niet wilde afleiden van het lijden van Christus door de ladder vóór of naast hem neer te zetten, zoals hij dat een paar jaar eerder nog had gedaan in De kruisiging die hij voor de kerk van San Severo in Venetië schilderde (omstreeks 1557‑1558).^[6] Het resultaat is de ver voorover gebogen figuur achter het kruis die met een te korte stok in een te precaire houding staat om de spons naar de mond van Christus te kunnen brengen en zou riskeren te vallen als hij helemaal naar boven zou klimmen.