Studie voor de heilige Hiëronymus

Auteur: Gert Jan van der Sman

Bij de dood van Domenico Ghirlandaio op 11 januari 1494 wachtten meerdere grote opdrachten nog op voltooiing, waaronder een monumentaal altaarstuk geschilderd in opdracht van Pandolfo IV Malatesta (1475-1534), signore van Rimini, en een paneel voor de kloosterkerk van San Francesco in San Casciano Val di Pesa met als onderwerp Madonna met Christuskind en de heiligen Johannes de Evangelist, Franciscus, Hiëronymus en Johannes de Doper (afb.).^[1] Domenico’s broer Davide nam de leiding van de werkplaats over en zag erop toe dat deze stukken werden afgemaakt. Hij had op dat moment meerdere assistenten naast en onder zich werken, onder wie Benedetto Ghirlandaio (1458-1497), Bastiano Mainardi (ca. 1460-1513) en Francesco Granacci.

De hier besproken tekening is een voorstudie voor de knielende Hiëronymus op het paneel dat voor San Casciano bestemd was. Het altaarstuk werd in 1810 aan het klooster onttrokken en belandde in 1821 in Berlijn, alwaar het tijdens de Tweede Wereldoorlog werd verwoest.^[2] Het werk bezat specifieke materiaaltechnische kenmerken: de madonna, de staande heiligen en de cherubijnen waren uitgevoerd in de voor Domenico Ghirlandaio typerende tempera-techniek, terwijl de knielende heiligen Hiëronymus en Franciscus grotendeels in olieverf werden geschilderd. Een vergelijkbare afwisseling van technieken treffen we aan in het altaarstuk te Rimini, waarbij vooral de in olieverf geschilderde donorportretten als afwijkend worden aangemerkt.

Aan de in olieverf uitgevoerde delen van Madonna met Christuskind en de heiligen Johannes de Evangelist, Franciscus, Hiëronymus en Johannes de Doper wilden Dalli Regoli (1968), Fahy (1969) en Venturini (2000) de naam van Fra Bartolommeo (1472-1517, Baccio della Porta) verbinden. Zij traceerden meerdere tekeningen die met de figuren van Hiëronymus en Franciscus in verband staan, waaronder de Rotterdamse tekening die het bovenlijf van de biddende kerkvader laat zien, een blad dat mogelijk aan de onderzijde is ingekort. Zij herkenden hierin de hand van de jonge Baccio, die toen nog aan het begin van zijn loopbaan stond.

Onderzoeken die naar het getekende oeuvre van de jonge Fra Bartolommeo zijn verricht, staan deze conclusie echter in de weg. Geen van diens vroege figuurstudies vertoont treffende overeenkomsten met het Rotterdamse blad. In die tekening zijn de schouder, het hoofd, de armen en de handen van de heilige schetsmatig aangeduid. In de uitwerking van de plooien van de mantel van Hiëronymus toont de tekenaar zijn gevoeligheid voor de werking van licht en schaduw. Toch hebben deze delen weinig reliëf. Fra Bartolommeo’s prachtige studie voor de engel in De annunciatie (1497) te Volterra toont minder schematisch aangeduide omtreklijnen en heeft bovendien veel meer dieptewerking in de plooipartijen.^[3] Ook in de vroege pentekeningen zijn de volumes met meer helderheid gedefinieerd. Daar komt bij dat er geen vroege bronnen zijn die wijzen op een leertijd van Baccio della Porta in de werkplaats van Domenico en Davide Ghirlandaio.

Om die reden is een toeschrijving aan Francesco Granacci te prefereren. Diens vroege productie biedt twee indirecte aanknopingspunten. Ten eerste toont zijn paneeltje Het wonder van de heilige Vincenzo Ferrer een vergelijkbare hoekigheid in de weergave van de gezichten en de nekpartijen.^[4] Ten tweede valt op dat de vroegste met zekerheid aan Granacci toe te schrijven tekening is uitgevoerd in dezelfde techniek: metaalstift en witte hoogsels op grijs geprepareerd papier.^[5]

Naast de Rotterdamse tekening kunnen nog twee tekeningen met het altaarstuk uit San Casciano in verband worden gebracht.^[6] Noemenswaardig is vooral de tekening in Florence met het gelaat van de heilige Hiëronymus.^[7] In deze fraaie studie is hoogstwaarschijnlijk het portret verwerkt van Giuliano Castrucci, de plaatselijke weldoener van het klooster van San Francesco en mogelijke opdrachtgever van het altaarstuk.

Het Rotterdamse blad is aan de achterzijde donkerroze geprepareerd. Met veel moeite laat zich een vage schets van een knielende engel en een staande figuur herkennen. Cadogan (1983) meent dat deze schets in verband staat met Fra Bartolommeo’s De annunciatie te Volterra, maar de overeenkomst is te algemeen om daar enige conclusie omtrent het auteurschap van de Rotterdamse tekening aan te verbinden. Zo valt op dat de engel en de staande figuur op de tekening aanzienlijk in grootte verschillen, wat een identificatie van de staande figuur met de heilige Maagd twijfelachtig maakt.