Studie voor de aartsengel Gabriël in de Annunciatie

Auteur: Klazina Botke

Deze expressieve roodkrijtstudie werd in 1957 al door Pouncey toegeschreven aan Jacopo Pontormo, een van de belangrijkste Florentijnse kunstenaars uit de zestiende eeuw.^[1] Van zijn hand zijn ongeveer 380 tekeningen bewaard gebleven, voor het grootste deel figuurstudies in rood of zwart krijt.^[2] De Rotterdamse tekening is een primo pensiero (eerste idee) voor de aartsengel Gabriël, te herkennen aan de opgeheven rechtervinger waarmee hij aan Maria de komst van Christus aankondigt. De hoekige maar energieke lijnvoering en de scherpe contouren die op sommige plekken meerdere malen zijn aangezet geven de figuur een levendig karakter.

Pontormo’s werk toonde aanvankelijk nog enige verwantschap met dat van zijn leermeester Andrea del Sarto (1486-1531), maar al snel ontwikkelde hij een geheel eigen stijl die later door vele Florentijnse kunstenaars, onder wie zijn leerling Giovanni Battista Naldini (1535-1591), werd nagevolgd. Vanwege gelijkenissen tussen het werk van de meester en dat van zijn navolgers blijkt het vaak lastig om de verschillende handen te onderscheiden. De toeschrijvingsgeschiedenis van de Rotterdamse tekening illustreert deze problematiek. Koenigs verwierf het blad als een werk van Del Sarto, maar tien jaar later schreef Bernard Berenson (1938) de studie toe aan Naldini, een opvatting waarin Sydney Freedberg (1963) zich kon vinden.^[3] Philip Pouncey noteerde in april 1957 echter na een bezoek aan het prentenkabinet: ‘Early Pontormo, a bit dull, pricked’.^[4] Hugo Chapman en Catherine Monbeig Goguel, onbekend met deze opmerking, kwamen in 2019 tot dezelfde conclusie als Pouncey.^[5] Terecht merkte Monbeig Goguel op dat de simpele ronde vorm van de schedel en de bijna cilindrische weergave van de ledematen typische stijlmiddelen van Pontormo zijn en ook duidelijk terug te vinden in zijn Studie van een zittende jongen in Florence.^[6] Daarnaast zag zij de puntige vingertoppen en de hoekige contouren als kenmerkend voor de vroege stijl van de meester.^[7] Het blad is tevens vergelijkbaar met een aantal tekeningen die stilistisch verwant zijn aan het zogenaamde San Ruffillo-fresco (1514), een sacra conversazione gemaakt voor de kerk van San Ruffilo in Florence.^[8] Een voorstudie voor het werk, nu in Dresden, toont bijvoorbeeld dezelfde puntige vingers en hoekige lijnen in de weergave van de plooien van het gewaad.^[9] Hierdoor kan de Rotterdamse tekening met enige zekerheid rond datzelfde jaar worden gedateerd.

Dat Pouncey de studie als enigszins vlak beschreef, kan te maken hebben gehad met de conditie waarin het werk verkeert. Het blad is aan alle zijden bijgesneden en op de achterzijde zijn vele kleine reparaties zichtbaar. Daarnaast zijn de contouren van de figuur met een pin of stilus doorgeprikt. Teneinde de figuurstudie over te brengen op een ander oppervlak en de tekeningen toch zelf te kunnen behouden werd door deze gaatjes, via de achterzijde, houtskoolstof geblazen of het werd er met een mousselinezakje gevuld met houtskoolgruis op geklopt. Dat dit ook daadwerkelijk het geval is geweest, blijkt uit de geheel zwart geworden achterzijde. Monbeig Goguel deed op basis hiervan de suggestie dat de studie gemaakt zou kunnen zijn voor een figuur van exact dezelfde proportie in een predella, een lijst aan de onderzijde van een altaarstuk waarop vaak meerdere kleine voorstellingen zijn weergegeven. Het gebruik heeft er in ieder geval voor gezorgd dat de helderheid van het ontwerp en de lijnvoering van de tekening zelf enigszins zijn verstoord.