Drie groepen van drie figuren

Auteur: Albert Elen

Deze tekening is er een van drie bladen, waarvan de andere twee in het British Museum worden bewaard.^[1] Ze verbeelden verschillende groepjes figuren in beraad en zijn vervaardigd op met rood krijt ingewreven papier. Het gaat hier om beschadigde fragmenten die waarschijnlijk in de eerste helft van de achttiende eeuw werden gerestaureerd. Het papier is met aanvoegingen gereconstrueerd tot een horizontaal rechthoekig formaat waarvan de afmetingen onderling iets verschillen. Alle drie zijn afkomstig uit de verzameling van Jonathan Richardson (1665-1745). Dat blijkt uit dezelfde, inmiddels verwijderde oude monturen en overeenkomstige annotaties door de verzamelaar en diens zoon en naamgenoot (1694-1771) op de keerzijde van de tekeningen. Ook draagt elk blad op de voorzijde diens verzamelaarsmerk. In de veiling van de collectie Richardson in 1747 raakte het Rotterdamse blad gescheiden van de twee Londense bladen.

In de literatuur lopen de meningen over de toeschrijving en datering van deze tekening nogal uiteen. Richardson schreef ze toe aan Benozzo Gozzoli (1420-1497), zoals valt op te maken uit het opschrift op de voorzijde van de verwijderde montuur van het Rotterdamse blad, onder de plek waar de tekening vroeger zat. Zijn zoon vermeldde de drie tekeningen in zijn aantekeningen van een bezoek aan de dom van Pisa en noemde daarin een schilderij van Gozzoli waarmee de tekeningen volgens hem in verband zouden staan. Op de keerzijdes van de oude monturen staat dit zo ook door hem genoteerd.^[2] Er bestaat echter geen enkele relatie met deze Florentijnse kunstenaar.

Volgens Colvin (1907-1908) waren de drie tekeningen duidelijk van dezelfde hand: van een anonieme kunstenaar, mogelijk uit Verona, en daterend uit de vroege vijftiende eeuw. De Tietzes (Tietze/Tietze-Conrat 1944) daarentegen beschouwden ze als anoniem Venetiaans en opperden een relatie met de eerste decoraties van Antonio Veneziano (gedocumenteerd 1369-1419) in de Sala del Maggior Consiglio in het Dogepaleis. Deze zijn niet bewaard gebleven. Volgens Popham en Pouncey (1950) zijn de tekeningen van een kunstenaar uit de school van Verona en kopieën naar vroeger werk, dateerbaar in de vroege vijftiende eeuw. Vanwege het voorkomen van een doge in een van de Londense tekeningen en stilistische en typologische overeenkomsten met tekeningen in een circa 1372-1373 gedateerd Livius-handschrift (Ab urbe condita, folio 75) beschouwen Degenhart en Schmitt (1980) de drie bladen als Venetiaans, circa 1370-1375.^[3] Volgens hen zijn het mogelijk voortekeningen voor een verloren gegane schildering in het Palazzo Ducale of vastleggingen daarvan.^[4]

Bert Meijer (in Venetië/Florence 1985) zag terecht verschillen tussen de Rotterdamse tekening en de twee in Londen, vooral in iconografisch-typologisch opzicht en vanwege het beperktere gebruik van parallelle arceringen. Inderdaad ontbreken in de Rotterdamse tekening arceringen achter de hoofden en zijn de figuren opvallend plastischer vormgegeven, zonder de overdaad aan vormverhullende parallelle arceringen in de kleding van de figuren die we in de twee Londense tekeningen zien. In het Rotterdamse blad valt ook de lossere, minder hiërarchische en niet-symmetrische nevenschikking van de figuurgroepen op, evenals de geslaagde ruggelingse weergave van de drie zittende mannen links in de voorstelling, met de gezichten in verloren profiel. Dit getuigt naar onze mening van een geavanceerdere tekenstijl die om een latere datering vraagt, vooralsnog in het eerste kwart van de vijftiende eeuw. Mogelijk is het drietal tekeningen afkomstig uit een verspreid geraakt Venetiaans atelierbestand met tekeningen van verschillende handen, waaronder die van leerlingen.

De kleine zwartkrijttekening van een mannenhoofd met lang haar op de keerzijde, tevoorschijn gekomen bij de verwijdering van de verzamelaarsmontuur in 1995, is van veel latere datum, waarschijnlijk tweede helft zestiende eeuw.