Odysseus en Telemachos op weg naar Laertes

Auteur: Albert Elen

Ooit werd gedacht dat deze tekening de verdrijving van Lot en zijn gezin verbeeldde.^[1] Het werk kreeg pas de juiste titel toen het in 1972‑1973 werd opgenomen in de beroemde tentoonstelling van de school van Fontainebleau in het Grand Palais in Parijs. Odysseus en zijn zoon Telemachus lopen vergezeld van Eumaeus en Philoctetes naar de boomgaard van Odysseus' vader Laërtes. Het viertal reist bij daglicht, maar wordt in duisternis gehuld door een wolk die de godin Pallas Athena over hen uitspreidt. De scène is ontleend aan boek 23 van Homerus' beroemde epos de Odyssee (800 v.Chr.) over de avontuurlijke zwerftocht van de held Odysseus die na de val van Troje op de terugweg is naar het Griekse eiland Ithaca.

Zoals Lees (1913) al opmerkte, zij het zonder zich bewust te zijn van de juiste iconografie, is de tekening gerelateerd aan de cyclus van 58 muurfresco's van de Odyssee die Niccolò dell'Abbate (ca. 1509/12‑1571) schilderde naar een ontwerp van Francesco Primaticcio in de galerij van Odysseus in het kasteel van Fontainebleau.^[2] De tekening behoort tot een groep van 31 studies voor dit belangrijke decoratieproject van de hand van Primaticcio. Een grote groep van negentien bladen bevindt zich nu in Stockholm,^[3] en de andere zijn, in kleinere aantallen, verspreid geraakt over Wenen (4), Weimar (3), Haarlem (2), New York (1), Chantilly (1) en onbekende locaties (2).^[4] Alle overgeleverde voorstudies zijn uitgevoerd in een karakteristieke, gemengde techniek van rood krijt met witte hoogsels op een rode ondergrond. De vaak langgerekte figuren zijn kenmerkend voor de maniëristische stijl waarin de kunstenaar werkte. De meeste studies zijn tot in detail uitgewerkt, inclusief de architectonische omlijsting van de scènes met vaak ingewikkelde perspectivische constructies. De laatste fresco's van de Odyssee-cyclus werden in de jaren 1559‑1560 geschilderd, maar de voorbereidende tekeningen werden waarschijnlijk al eerder vervaardigd, tussen omstreeks 1555 en 1559.

De galerij werd in 1738‑1739 afgebroken, maar de volledige Odyssee-cyclus was gelukkig al in 1632‑1633 door Theodoor van Thulden (1606‑1669) in een reeks prenten vastgelegd.^[5] Hoewel de fresco's gespiegeld zijn weergegeven, kunnen we de voorbereidende tekeningen op grond daarvan toch vergelijken met de uiteindelijke composities. Het fresco dat aan de Rotterdamse tekening is gerelateerd, is afgebeeld in prent nummer 51.^[6] Anders dan in de andere voorstudies is het linkerdeel van de compositie onderin leeg gelaten. Onder de zwevende figuur valt slechts vaag nog iets te onderscheiden. Rechts onder in de prent zien we een landschap met een stad en de poort waar Odysseus en zijn metgezellen zojuist doorheen zijn getrokken. De wolk rond het groepje mannen was bedoeld om ze aan het zicht van de vrijers van Odysseus' vrouw Penelope te onttrekken toen ze het paleis verlieten en door de stad liepen, maar hier lijkt de wolk weer te zijn opgetrokken nadat ze onopgemerkt de stad zijn uitgekomen en weer het daglicht instappen. De wolk is in de tekening slechts summier aangeduid, terwijl diezelfde wolk in de prent vrijwel de hele achtergrond vult. Vermoedelijk werd de verdere uitwerking van de compositie aan Dell'Abbate toevertrouwd en kreeg deze geheel de vrije hand.

De Rotterdamse tekening is zo'n 30 tot 40 millimeter smaller dan de andere bladen en dus wellicht enigszins verkleind. Daarnaast zijn de hoeken schuin afgesneden en later vervangen.