Studie naar Michelangelo's ontwerp voor een bronzen beeld van Samson en de Filistijnen

Auteur: Albert Elen

In de werkplaats van Tintoretto was tekenen van cruciaal belang. Naast talloze studies naar een levend model maakte Jacopo ter voorbereiding van zijn schilderijen ook tientallen voorstudies naar sculpturale modellen, reproducties van zowel antieke standbeelden als eigentijdse beelden van Michelangelo (1475‑1564) en Jacopo Sansovino (1486‑1570). Hij bekeek het model dan bij kaarslicht vanuit verschillende standpunten en bestudeerde de lichtval op de gespierde lichamen. Bij deze tekensessies betrok hij ook zijn leerlingen, onder wie zijn kinderen Marietta, Domenico en Marco (geboren tussen 1555 en 1560), die zo hun artistieke vaardigheden verder ontwikkelden. De leerlingen probeerden het voorbeeld van hun vader zo getrouw mogelijk na te volgen en gebruikten ook dezelfde materialen en technieken, waardoor het nu moeilijk, zo niet onmogelijk is om te beoordelen welke studie nu precies van wie is. Wat die toeschrijving nog verder bemoeilijkt is dat hetzelfde blad ook geregeld door anderen voor een eigen tekening werd gebruikt, die dan ofwel naast de eerste tekening kwam te staan als daar nog plek voor was, ofwel op de achterkant. Bij hergebruik van zo’n blad werd vaak niet naar het sculpturale model zelf getekend, maar naar een tekening daarvan, die al dan niet op hetzelfde blad stond. Soms werden als lesmateriaal zelfs tegendrukken gemaakt, die de leerlingen vervolgens opwerkten. Een zwakke krijtstudie die de krachtige hand van de meester mist, wordt doorgaans beschouwd als een tekening door de werkplaats. De studies, over een langere periode gemaakt, werden voor later gebruik en zonder onderscheid in kwaliteit in de familiewerkplaats bewaard.

Tintoretto staat bekend om zijn gebruik van carta azzurra, het typisch Venetiaanse blauwe papier dat zich bijzonder goed voor studies naar sculpturale modellen leende, omdat de kunstenaar daar zowel met zwart krijt of houtskool als met witte hoogsels op kon werken, en zo sterke licht-donkercontrasten kon bereiken.

Als model voor deze tekening en voor die op zo'n dertig andere bladen die nu zijn verspreid over meerdere musea en privécollecties over de hele wereld, diende Michelangelo's ontwerp voor een groot marmeren beeld van Samson in gevecht met twee Filistijnen. Die prestigieuze opdracht was hem in 1527 door het stadsbestuur van Florence verstrekt.^[1] Het standbeeld zou naast zijn David op de Piazza della Signoria komen te staan, maar werd uiteindelijk nooit uitgevoerd. Wel maakte Michelangelo in 1528‑1529 een inmiddels verloren gegaan model in klei of was, waarvan een onbekende maker in de jaren 1550 of daarna meerdere, eveneens kleine bronzen replica’s vervaardigde, waarvan er zich twee in Florence bevinden en een in Rotterdam (BEK 1131).^[2] Voor zijn tekeningen moet Tintoretto duidelijk een model in was, klei of gips hebben gebruikt en niet in brons, want in sommige van die tekeningen is, afhankelijk van het standpunt, te zien dat de centrale figuur van achteren wordt gestut. Dit is duidelijk niet geval in het Rotterdamse blad. Zoals vaak bij dit soort tekeningen is dezelfde studie zowel op de voor- als achterkant getekend. Beide tekeningen worden aan de werkplaats van Jacopo Tintoretto toegeschreven en beschouwd als herhalingen van hetzelfde werk, mogelijk een eerder vervaardigde kopie naar een origineel van de meester.^[3] De tekening op de voorkant is iets krachtiger dan die op de achterzijde, welke waarschijnlijk door een andere leerling werd gemaakt, maar door Tietze/Tietze‑Conrat (1944) desondanks aan Jacopo werd toegeschreven.

Veel van de andere bladen met tekeningen naar dit model zijn zo'n 450 mm hoog en daarmee ideaal voor een studie op precies hetzelfde formaat als het sculpturale model, dat 378 mm hoog is. De Rotterdamse tekening is weliswaar iets kleiner, maar ook exact op schaal getekend en toont een groep figuren in vooraanzicht, iets van boven gezien: Samson die met een opgeheven knots in zijn rechterhand klaarstaat om de Filistijn neer te slaan die zich, geknield op zijn dode of gewonde kompaan, aan zijn been vastklampt.

Een groter blad van een model eveneens in vooraanzicht maar iets naar links gedraaid, bevindt zich ook in de Collectie Koenigs (I 224) maar maakt deel uit van de 308 tekeningen die zich momenteel in het Pushkin Museum bevinden en door Nederland worden geclaimd.^[4] Het blad komt uit de Vallardi collectie en werd door Tietze/Tietze‑Conrat (1944) beschouwd als een eigenhandig werk van Jacopo.^[5] Naast dit blad en het hier besproken blad zijn er nog slechts vier andere tekeningen van het model in vooraanzicht bekend, in die gevallen mogelijk vanuit een net iets andere hoek vastgelegd; twee tekeningen van de werkplaats bevinden zich nu in Berlijn en Toronto, en twee dubbelzijdig betekende bladen met een eigenhandige studie op de voorkant en een herhaling van de werkplaats op de achterkant zijn nu in Parijs en New York.^[6]