De verzoeking van de heilige Antonius

Auteur: Albert Elen

Deze compositiestudie maakt deel uit van een omvangrijke, homogene groep van meer dan honderd gelijksoortige olieverfschetsen. In 1907 kwam het gros daarvan - 90 bladen - in het British Museum terecht, opgenomen in een laat zeventiende-eeuws album.^[1] De verzamelaar Franz Koenigs kocht rond 1929-1930 zes afzonderlijke tekeningen, waarvan er zich nu vier in Rotterdam bevinden en twee in Amsterdam.^[2] Gezien de opeenvolgende inventarisnummers (I 542-545) is het waarschijnlijk dat het hierbij om een samenhangende reeks ging, hoewel de voorgeschiedenis helaas onbekend is.

Het rijke gebruik van chiaroscuro maakt dat deze compositiestudies van een uitzonderlijke picturale kwaliteit zijn. De enige reden waarom ze bij de tekeningen zijn ondergebracht, is hun uitvoering op papier, wat bij experimenten op deze schaal een goedkoper alternatief voor doek was. Deze schetstechniek is kenmerkend voor Domenico Tintoretto en werd kort daarna ook overgenomen en verder ontwikkeld door noordelijke kunstenaars als Jacob Jordaens (1593-1678) en Peter Paul Rubens (1577-1640), hoewel laatstgenoemde de voorkeur gaf aan panelen en grotere formaten, en ook meerdere kleuren gebruikte.

Waarschijnlijk werd bij onze tekening een stuk van de onderkant afgesneden en waren de figuren oorspronkelijk volledig weergegeven, zoals in de meeste tekeningen uit deze groep het geval is. Dit kan ook worden afgeleid uit het feit dat ons blad kleiner is. De verzoeking van de heilige Antonius komt als onderwerp het vaakst voor in deze groep. De heilige is doorgaans centraal in de compositie afgebeeld, omringd door naakte vrouwen die hem met hun lichaam of met geschenken proberen te verleiden en andere omstanders die daaraan meedoen of hem op een andere manier belagen.^[3] Om een indruk te krijgen van hoe onze tekening er oorspronkelijk moet hebben uitgezien, kan het werk het best worden vergeleken met een van de Londense tekeningen waarin de heilige eveneens op een steen aan de linkerkant zit en met zijn armen op een tafel leunt terwijl hij reageert op de demonen om hem heen.^[4] In beide tekeningen staat er direct achter hem een schimmige figuur met een kroon op het hoofd. Wanneer we ons blad vergelijken met een ander blad in Londen, waarin de heilige centraal in de compositie in een identieke pose is afgebeeld, maar met gevouwen handen, lijkt het aannemelijk dat er ook nog een stuk van de linkerkant is afgesneden.^[5]