Leda en de zwaan

Noten

^[1] Luijten/Meij 1990, pp. 6‑16. De andere tekening, van een buste van een oude man met een baard, bevindt zich in het Amsterdam Museum, Amsterdam. Zie Kwakkelstein in: Haarlem 2018, p. 180, nr. 58.

^[2] Hochstetler Meyer/Glover 1989, p. 80.

^[3] De toeschrijving van de Rotterdamse tekening aan Leonardo werd tot begin 20ste eeuw niet algemeen geaccepteerd, zie Bodmer 1931, p. 417 (onder s. 329) en Bambach 2019, dl. 2, pp. 446‑447.

^[4] Volgens Hochstetler Meyer 1990 p. 279, 'brengen historische bronnen, zowel teksten als beelden, onnauwkeurigheden en tegenstrijdigheden aan het licht die zich moeilijk laten rijmen met de pertinente bewering dat er ooit een schilderij met zo'n provocerend motief van de hand van Leonardo heeft bestaan'.

^[5] De voorkant van een blad in Windsor (inv. 912337) toont drie kleine schetsen van de getordeerde figuur van Leda, naast een tekening van een steigerend paard met ruiter dat gerelateerd is aan studies voor De slag bij Anghiari. Zie Bambach 2019, dl. 2, pp. 446‑450.

^[6] Windsor, Royal Collection, inv. 912337r. Voor een bespreking van de compositorische ontwikkeling voor een Leda en de zwaan door Leonardo, zie Ames‑Lewis 1989 en Bambach 2019, dl. 2, pp. 443‑444.

^[7] Allison 1974 en Kemp/Smart 1980; zie ook Bambach 2019, dl. 2, p. 450.

^[8] In een eerder vervaardigde schets door Leonardo op de voorzijde van het blad in Windsor (inv. 912337) is Leda's gezicht naar de kijker toegewend en helt haar hoofd iets naar rechts. Bambach 2019, dl. 2, p. 448, oppert dat de Rotterdamse tekening voorafging aan de versie in Chatsworth, omdat in de eerste volgens de auteur 'de dikke lagen van een uitgebreide ondertekening en latere aanpassingen in zwart krijt zichtbaar zijn', terwijl de 'minder krachtige uitvoering' van de laatste wijst op 'haar functie als schetsmatige samenvatting in plaats van verdere zoektocht'. Interessant blijft waarom Leonardo geen kader om de compositieschets in Chatsworth tekende.

^[9] Rotterdam 1995‑1996, p. 206. Pedretti 1997, p. 258. Na foto's te hebben vergeleken concludeerde Pedretti dat de restauratie tussen 1966 en 1983 plaatsvond.

^[10] Marchesi 2005, p. 350: 'De nadelige gevolgen van ijzergallusinkt zijn zichtbaar in de tekening, al is ook duidelijk dat het papier en de inkt slechts her en der zijn aangetast en de tekening op andere plekken intact is gebleven.' De resultaten van een recent (2022) technisch onderzoek naar de tekening bevestigen de conclusies van Marchesi.

^[11] Bambach 2019, dl. 2, p. 450: 'Leonardo paste de hals van de zwaan in de ondertekening meerdere malen in krachtig gehanteerd zwart krijt aan, voordat hij de tekening opwerkte in pen en inkt, en daaroverheen vervolgens in zwart krijt nogmaals aanpassingen aanbracht; de snavel van de zwaan bevond zich aanvankelijk dichter bij haar hoofd.' Plomp in: Haarlem 2018, p. 176: 'aanvankelijk liet hij de zwaan Leda's gezicht aanraken met zijn snavel’.

^[12] Een datering omstreeks 1505‑1507 op grond van een stilistische vergelijking met andere tekeningen door Leonardo wordt ondersteund door Piero di Cosimo's overname van het motief van de knielende en gedraaide pose van Leda voor de engel links in zijn Madonna en kind met twee musicerende engelen (omstreeks 1505‑1507) in Venetië, Fondazione Giorgio Cini, Galleria di Palazzo Cini. Zie Capretti in: Florence 2015, p. 292, nr. 40 (met eerdere bibliografie).

^[13] Voordat Rafaël in 1508 uit Florence vertrok, kopieerde hij een pen-en-inkttekening door Leonardo van een staande Leda, een werk dat inmiddels verloren is gegaan, waarin hij zeer trouw de golvende modellering van de oude meester volgde. Windsor, Royal Collection, inv. 912759r, zie Londen 1996‑1997, p. 77, afb. 12. Voor een overzicht van Leonardo's tekeningen van Leda en de kopieën van zijn ontwerp voor een knielende en een staande Leda, zie Napels/Rome 1983‑1984, pp. 90‑116. Het feit dat er van Leonardo's compositie van een staande Leda en de zwaan meerdere geschilderde kopieën bestaan, waarin de twee hoofdfiguren dezelfde pose aannemen maar alle andere elementen sterk afwijken, doet vermoeden dat kunstenaars toegang hadden tot een onvoltooid karton. Volgens Lange Malmanger 2006, pp. 110‑111, ontleende Leonardo het idee van een staande Leda mogelijk aan de klassiek getinte pose van Filippino Lippi's Muze Erato (Berlijn, Staatliche Museen, Gemäldegalerie), omstreeks 1500‑1503. Voor Lippi's schilderij, zie Capretti in: Rome 2011, p. 162, nr. 30.