Gezicht op Castel San Zeno, Montagnana, met een zittende figuur op de voorgrond

Auteur: Rosie Razzall

Dit is de enige tekening die algemeen wordt geaccepteerd als een eigenhandig werk van de ongrijpbare Venetiaanse schilder Giorgione.^[1] Het blad verwierf daarmee een legendarische status in de kunsthistorische wereld, al blijven er nog veel zaken onopgelost. In een heuvelachtig landschap met een kasteel en slingerende rivier zit een figuur met een kap over het hoofd op een rots. De precieze betekenis van dit tafereel is nog steeds niet opgehelderd en hoewel de toeschrijving in brede kring wordt geaccepteerd,^[2] erkennen verschillende deskundigen dat deze op weinig meer is gebaseerd dan stilistische aannames en een herkomstgeschiedenis die teruggaat tot de zeventiende eeuw.^[3] De slechte staat waarin het blad verkeert draagt niet bij aan een betere interpretatie ervan. In de hoop het vuil te verwijderen werd de tekening door Padre Sebastiano Resta (1635-1714) met heet water gewassen. Hij was degene die het blad als eerste in zijn collectie vermeldde, samen met een andere tekening die destijds aan Giorgione werd toegeschreven.^[4] 

Kunsthistoricus Giorgio Vasari (1511-1574) schatte al vroeg in dat Giorgione’s getekende oeuvre uiterst klein zou zijn; hij stelde dat de kunstenaar ‘niets vooraf tekende, omdat hij ervan overtuigd was dat alleen daadwerkelijk schilderen met de kleuren zelf, zonder enige voorstudie op papier te maken, de ware en beste werkwijze was’.^[5] Om de ambiguïteit te onderstrepen die in iedere beschouwing van de Rotterdamse tekening doorklinkt, is het blad zowel als bewijs voor als tegen Vasari’s bewering gebruikt. Volgens sommigen bewijst de kwaliteit van de tekening - voor zover die gezien de schade nog te beoordelen valt - dat Giorgione een voortreffelijk tekenaar was en ook vaker tekende dan het overgeleverde bewijs suggereert. Bovendien getuigt Vasari’s anekdote alleen maar van diens diepgewortelde vooroordelen tegen Venetiaanse kunst.^[6] Volgens anderen lijkt Vasari’s stelling te worden bevestigd door het simpele feit dat er maar zo weinig tekeningen van Giorgione’s hand zijn overgeleverd.^[7] 

De Rotterdamse tekening is vaak vergeleken met Giorgione’s landschapschilderij La Tempesta (De storm), nu in Venetië.^[8] Het meanderende landschap en de plaatsing van de gefortificeerde gebouwen in de achtergrond zijn min of meer hetzelfde in de tekening en het schilderij, en de houding van de zittende vrouw die rechts onder in het schilderij een kind de borst geeft lijkt enigszins op de mannelijke figuur met een kap over het hoofd in de tekening.^[9] Meer recent hebben deskundigen betwijfeld of er wel zo’n sterke verwantschap tussen de tekening en La Tempesta bestaat en vergelijken ze die liever met andere schilderijen uit Giorgione’s oeuvre.^[10] Zo is de zittende figuur met een kap bijvoorbeeld vergeleken met de zittende heilige Rochus in Il Tramonto (De zonsondergang) in Londen.^[11] Het blijft echter een feit dat de toeschrijving aan Giorgione, bij gebrek aan andere onbetwiste tekeningen die voor verdere vergelijking zouden kunnen dienen, in wezen is gebaseerd op hoe we ons op grond van Giorgione’s landschapschilderijen voorstellen dat een tekening van zijn hand eruit zou zien: een gelaagd, golvend landschap met versterkte gebouwen op de achtergrond en een nogal eenzame figuur op de voorgrond.^[12] 

Padre Resta’s aanname dat de tekening Giorgione’s geboorteplaats Castel Franco voorstelt werd niet betwist tot in 1978 onderzoek door het Centro Studi Castelli di Montagnana definitief aantoonde dat het kasteel in de achtergrond Castel San Zeno in Montagnana, nabij Este, is, gezien vanaf een verhoogde weg in de noordoostelijke uitlopers van de stad.^[13] Giorgione moet de tekening dus ter plaatste hebben gemaakt of op zijn minst ontleend aan een studie die hij tijdens een bezoek aan de stad vervaardigde.^[14] Misschien had het kasteel geen verhalende functie en was het alleen een geschikt landschapselement, net als de herkenbare steden in plaats van verbeelde gebouwen in schilderijen van Giovanni Bellini (ca. 1430-1516), Vittore Carpaccio (ca. 1465-1525/1526) en Cima da Conegliano (1459/1460-1517/1518).^[15] Een aantal deskundigen heeft geprobeerd de hier afgebeelde topografie een politieke betekenis toe te schrijven^[16] en geopperd dat Montagnana destijds een belangrijke strategische plek was om het grondgebied van Padua tegen invasies te beschermen, maar deze suggestie wordt niet algemeen onderschreven.^[17] 

Ook de onduidelijke identiteit van de in een mantel gehulde figuur die met gekruiste benen in de voorgrond op een staf leunt heeft tot veel speculatie geleid. Resta’s overtuiging dat het een zelfportret van de kunstenaar betreft kan inmiddels in de prullenbak,^[18] en ondanks het feit dat er geen schapen in het landschap zijn kan de figuur een herder verbeelden, of een zwerver verzwakt door de honger of met een lichamelijke beperking, gezien de stok waar hij op leunt.^[19] Aikema opperde dat hij een boek vasthoudt of een tekening bekijkt of maakt; misschien is het een pelgrim met de heilige stad Jeruzalem achter zich.^[20] Een andere interpretatie van de zittende figuur dient zich misschien aan als er meer duidelijk wordt over een ander raadselachtig voorwerp op het blad, een vogelachtig wezen in de lucht met een kromme hals en een rond voorwerp in zijn snavel. Dit voorwerp is aangezien voor een brood, wat suggereert dat de zittende figuur Elias is die in de woestijn door raven van voedsel wordt voorzien, maar ook een schildpad. In dat geval gaat het hier om Aeschylus die op het punt staat zijn tragische einde te vinden.^[21] Een andere suggestie is dat het Ganymedes is, vlak voordat hij door Jupiter in de gedaante van een adelaar wordt weggevoerd.^[22] Niet één van deze interpretaties is vooralsnog erg aannemelijk. 

Los van de verwarrende iconografie van het blad, hebben kunsthistorici deze raadselachtige tekening in de bredere context van de zestiende-eeuwse kunst in Venetië en omstreken geplaatst. Volgens Vasari was Giorgione geïnteresseerd in de subtiele gradaties in het sfumato van Leonardo da Vinci (1452-1519),^[23] die na zijn vertrek uit Milaan in 1500 enige tijd in Venetië doorbracht. Een bijzonder vruchtbare vergelijking is een kleine tekening in rood krijt van een groepje bomen van Leonardo’s hand in Windsor^[24] waarin een strook dicht opeen geplaatste streepjes die het gebladerte en de takken aangeven, kan worden vergeleken met de rij bomen op de rivieroever onder Castel San Zeno. Ook de prenten en tekeningen van Giorgione’s navolgers, en dan met name Giulio Campagnola (ca.1482-na 1515), worden vaak aangehaald. Zo toont een ets^[25] van De heilige Hiëronymus de heilige op een heuveltje met gebouwen en bomen in de achtergrond waarbij hele delen van het blad vrijwel leeg zijn gelaten. Andere deskundigen hebben Giorgione’s landschapsstijl verbonden met noordelijke bronnen, met name Albrecht Dürer (1471-1528),^[26] die in 1506-1507 voor de tweede keer Venetië bezocht, of de schilder Joachim Patinir (1483-1524).^[27] Ook al blijft het blad uniek binnen de zestiende-eeuwse Venetiaanse kunst, toch moet Giorgione het werk van deze tijdgenoten tot zich hebben genomen en erop hebben gereageerd.