Zittende man naar rechts

Auteur: Gert Jan van der Sman

Deze tekening behoort tot een grote groep bladen uit de werkplaats van Filippino Lippi (ca. 1457-1504). Het betreft zowel fijn uitgewerkte figuurstudies, als figuurstudies die grover zijn uitgevoerd, met name als het gaat om de manier waarop de withoogsels zijn aangebracht. De hier besproken tekening behoort tot de tweede categorie en laat zich onder meer vergelijken met een tekening te Berlijn van een zittende, in gedachten verzonken man. Dat blad is bovendien een variant op een zorgvuldiger getekende studie die zich in Londen bevindt.^[1]

Over het vrijwel letterlijk herhalen van bepaalde houdingen en figuren bestaan uiteenlopende theorieën. Schulze Altcappenberg (1995) veronderstelde dat dergelijke verwante studies op hetzelfde moment in het kunstenaarsatelier werden gemaakt, namelijk wanneer een geklede man model zat. Tijdens de bewuste tekensessie zouden verschillende assistenten dan naast elkaar hebben gewerkt, ieder met een eigen handschrift. Voor O’Malley (2020) stond niet vast dat de tekeningen in Londen en Berlijn simultaan ontstonden.^[2] Naar haar mening lagen ze in tijd zelfs ruim tien jaar uit elkaar. In de werkplaats van Filippino werd doorlopend dal vivo (naar het leven) getekend en had men de gewoonte om steeds weer te oefenen in de weergave van karakteristieke houdingen. Een derde mogelijkheid blijft in de literatuur onbesproken, namelijk dat er door de assistenten en garzoni (hulpjes) van Filippino bij gelegenheid ook naar (elkaars) tekeningen werd gewerkt. Over het ontstaan van de figuurstudies en hun precieze datering bestaat hoe dan ook nog veel onzekerheid.

Het Rotterdamse blad illustreert de moeilijkheid om het oefenmateriaal uit het atelier van Filippino onder één noemer te rubriceren. De tekening op de voorzijde is vermoedelijk naar het leven ontstaan, maar de voorstelling van de madonna met Christuskind op de keerzijde lijkt eerder uit het hoofd getekend, mede gezien de hoekige weergave van de onderste plooien van Maria’s mantel. Ragghianti (1960) zag een verband met de tekening Zittende madonna en een madonna die het Christuskind aanbidt, een blad dat doorgaans wordt toegeschreven aan Jacopo del Sellaio (ca. 1441/1442-1493).^[3] Toch zijn er zowel in tekentechnische zin als in de weergave van de gezichten en handen geen duidelijke overeenkomsten te ontdekken.