De prediking van de heilige Bartholomeus

Auteur: Rosie Razzall

Deze tekening verbeeldt de heilige Bartholomeus die met opgeheven armen een preek houdt voor een groep zittende en staande mannen en vrouwen. Als een rafelige sjaal draagt hij zijn eigen afgestroopte huid over de schouder. Zijn hoofdhuid en haren bungelend ter hoogte van zijn middel. Sommige aanwezigen rechts kunnen hun ogen niet van hem afhouden, anderen knijpen deze juist dicht of wenden hun hoofd vol afschuw af. Het grote, lege vlak tussen de heilige en de groep mensen vóór hem, het feit dat de compositie rechts abrupt eindigt, en de eenvoudige contouren van de figuren zijn voor deskundigen een reden geweest om aan een kopie van een fresco te denken. Jarenlang werd abusievelijk gedacht dat de tekening Johannes de Doper tijdens een preek voorstelde,^[1] en werd de afgestroopte huid voor diens harige boetekleed aangezien. Mogelijk werd daarbij ook het gruwelijke bewijs van Bartholomeus’ martelaarschap over het hoofd gezien omdat de haarlijn van de predikende heilige gestippeld is aangegeven. Als gevolg van deze misvatting werd de tekening ten onrechte gerelateerd aan de grotendeels verloren gegane Lateraanse fresco’s die Pisanello in de jaren 1430 in de basiliek van Sint-Jan van Lateranen in Rome schilderde. Op grond daarvan meenden Fossi Todorow en anderen abusievelijk dat het blad deel was geweest van Pisanello’s taccuino di viaggio (reisschetsboek).^[2]

De eerste die in 1985 een nauw verband zag tussen deze tekening en de geïllustreerde scènes in een handgeschreven martyrologium in Venetië^[3] was Toesca.^[4] De Rotterdamse tekening komt overeen met een gekleurde illustratie van dezelfde scène in het manuscript (afb.) waarin de preek in een architectonische setting plaatsvindt. Ook twee andere tekeningen, in Parijs^[5] en Berlijn,^[6] tonen taferelen uit het handschrift: de doop van Christus en een groep omstanders bij de geseling van de heilige Alessandrina. Dat het om de figuur van Bartholomeus gaat, werd opgepikt door Degenhart en Schmitt die weliswaar vasthielden aan de toeschrijving aan Pisanello,^[7] maar de Parijse tekening op stilistische gronden in Siena plaatsten.^[8] Pas in 2015 werd de relatie tussen het manuscript in Venetië en de drie tekeningen gedegen onderzocht door Heisterberg. Hem viel op dat de Parijse tekening dezelfde herkomstgeschiedenis heeft als het Rotterdamse blad en op grond van stilistische kenmerken opperde hij dat de twee bladen, en mogelijk ook het blad in Berlijn, van dezelfde hand zijn.^[9] De opvallende, horizontale arceringen over de neus, het voorhoofd en de wangen van de figuren in beide tekeningen ondersteunen deze conclusie.

Heisterberg onderschreef ook de heersende opvatting dat alle drie de tekeningen en de taferelen in het manuscript naar een en hetzelfde voorbeeld werden gemaakt, vermoedelijk een fresco.^[10] Het feit dat het martelaarschap van de heilige Bartholomeus slechts zelden is geschilderd en er bovendien twee kopieën van dezelfde hand van bestaan, doet sterk vermoeden dat het tafereel deel uitmaakte van een reeks fresco’s die ons nu niet meer bekend is. Heisterberg opperde dat de cyclus mogelijk het kleinere oratorium in de Chiesa dei Battuti Neri in Ferrara sierde.^[11] Het lekenbroederschap van de Battuti Neri (ook eigenaar van het Venetiaanse manuscript) wijdde zich aan de bekering en verzorging van misdadigers vóór hun executie, en een reeks afgebeelde martelaarschappen in het oratorium diende mogelijk om de veroordeelden nog een laatste kans te geven een gebed uit te spreken en spijt te betuigen op weg naar het galgenveld van de stad. Het blad in Parijs is voorzien van een watermerk uit Ferrara uit de jaren 1410-1440,^[12] en Pisanello was in 1433 inderdaad met zijn werkplaats in Ferrara, als ook op verschillende andere momenten tussen 1438 en 1448; hij kan dus wel degelijk kopieën van de cyclus hebben gemaakt. In 2022 merkten Dominique Cordellier en Laura Angelucci de tekening in Parijs niet langer aan als afkomstig uit Pisanello’s werkplaats maar als een werk van Pisanello zelf.^[13] Uit de toeschrijving van het Parijse blad aan hem volgt logischerwijs dat ook het Rotterdamse blad van diens hand is, en onder enig voorbehoud stemmen we daarmee in.