Scènes uit de mythe van Medea

Auteur: Rosie Razzall

Dit dubbelzijdig betekende blad komt uit het taccuino di viaggio (reisschetsboek) dat Pisanello van Gentile da Fabriano (ca. 1375‑1427) erfde.^[1] Beide zijden van het blad tonen taferelen afkomstig van antieke graftombes in Rome. De mythologische figuren op de recto zijn gekopieerd van een graftombe waarvan meerdere versies bestaan, maar in dit geval werden overgenomen van de sarcofaag die tot 1550 op het kerkhof van de basiliek van Santi Cosma e Damiano in Rome stond en zich nu in Ancona^[2] bevindt. De scènes tonen de noodlottige bruiloft van Jason en Creusa die werd verstoord door Jasons wraakzuchtige eerste vrouw, Medea. Zij arriveerde in haar drakenwagen om twee van haar en Jasons kinderen te vermoorden en is rechts boven te zien met een van haar zonen over haar schouder geworpen. Linksboven staat Jason met een hand op zijn heup en zijn gewaad over een arm gedrapeerd. Op het onderste deel van het blad zit de rouwende Creusa op een bank, geflankeerd door drie eroten (Romeinse cupido’s), waarvan er één deels is afgesneden. De eroten zijn niet van de graftombe overgenomen maar werden door de tekenaar zelf toegevoegd. Degenhart/Schmitt merkten op dat twee van hen in een houding staan die geassocieerd wordt met dood en rouw: leundend op een fakkel en met het hoofd rustend op een arm.^[3] Ook signaleerden Degenhart/Schmitt dat de figuren aan weerszijden op enkele punten zijn aangepast en aangevuld, en in die zin geen exacte of slaafse kopieën zijn maar een losse interpretatie van de tekenaar die de figuren meer emotie meegaf.^[4]

Op de verso zijn drie Nereïden (zeenimfen) te zien, een schrijlings zittend op een leeuw, een ander op een stier en een derde daaronder liggend naast twee putti en een fruitmand. De twee bovenste figuren zijn overgenomen van een fries die nu in de oostelijke façade van de Villa Medici in Rome is ingemetseld.^[5] Een tekening in de collectie van Cassiano dal Pozzo (1588‑1657), nu in Windsor,^[6] toont het reliëf voordat er in de achtergrond bomen werden toegevoegd. De bron van de liggende figuur is niet teruggevonden, maar deze is identiek aan verschillende figuren op Romeinse reliëfs, waaronder het deksel van een graftombe die zich nu in het Vaticaan bevindt.^[7] De tekenaar paste ook de figuren aan, zoals de slangachtige staart van de leeuw, de positie van de arm van de liggende Nereïde en een sluier die ontbreekt.^[8]

De toeschrijving van het blad aan een medewerker van Pisanello’s werkplaats is inmiddels algemeen geaccepteerd, al werd een tijdlang verondersteld dat het blad van de hand van Gentile da Fabriano of van Pisanello zelf was.^[9] Luke Syson zag een relatie tussen het gezicht van de Nereïde op de leeuw en dat van Maria in Pisanello’s schilderij van Maria en het Christuskind met de heiligen Antonius van Egypte en Joris in Londen^[10] en, iets minder overtuigend, tussen de zoon van Medea op de recto en het gelaat van het Christuskind in hetzelfde schilderij. Deze gelijkenissen kunnen echter ook slechts duiden op de consistente wijze waarop de verschillende medewerkers van Pisanello’s werkplaats gewend waren gezichten af te beelden.