Folio uit het Gozzoli-album: een zittend en een liggend mannelijk naakt, de laatste in verkort perspectief

Auteur: Albert Elen

Dit is een folio uit een verondersteld verloren gegaan tekeningenboek waarvan een restant nu deel uitmaakt van een achttiende-eeuws album, genaamd het Gozzoli-album, dat zich in Museum Boijmans Van Beuningen bevindt. Een algemene omschrijving is hier te vinden.

Deze pagina was oorspronkelijk folio 51 recto in het verondersteld verloren gegane tekeningenboek (nu eveneens een recto in het album). De vingervlekken in de rechter benedenhoek bevestigen dat dit oorspronkelijk een recto was.

De figuurtekeningen op vier violet geprepareerde pagina’s (folio 9 verso, 10 recto, 11 verso, 12 recto) komen technisch overeen met een tekening, nu in Wenen (Albertina, inv. 12 recto) van een staande jongeman in vooraanzicht die in pen en met witte hoogsels tegen een violette achtergrond is weergegeven, een tekening die door Degenhart/Schmitt (1968, nr. 462) ook werd aangemerkt als afkomstig uit het atelier van Gozzoli en oorspronkelijk toebehorend aan het verondersteld verloren gegane tekeningenboek.

Zoals opgemerkt door Ames-Lewis (1995 en 1998), lijkt de zittende figuur op dit blad indirect te zijn geïnspireerd door Lo Spinario, een zeer bekende bronzen Romeinse sculptuur (eerste eeuw v.Chr.) die zich sinds de twaalfde eeuw in de Sint-Jan van Lateranen in Rome bevond, totdat paus Sixtus IV (1414-1484) het werk in 1471 naar de Capitolijn verplaatste.^[1] De houding van de getekende figuur is hier echter in spiegelbeeld en het lijkt erop dat de tekening, waarvan dit een kopie is, een studie moet zijn geweest van een jongeman die, toevallig of niet, in een vergelijkbare pose als de beroemde sculptuur werd weergegeven. De zittende figuur komt overeen met een soortgelijke tekening in Londen die, ook gezien de oude foliëring, ‘26’, linksonder, deel moet hebben uitgemaakt van hetzelfde verloren gegane boek.^[2]

De liggende figuur eronder is in verkort perspectief weergegeven en waarschijnlijk indirect te herleiden (als een kopie naar een kopie) tot perspectiefstudies die de Florentijnse architect Leon Battista Alberti (1404-1472) in diens traktaat Della Pittura uit 1436 opnam en die daarnaast ook te vinden zijn in verschillende contemporaine gevechtsscènes, met name in Paolo Uccello's (1397-1475) schilderijen van De slag van San Romano, nu in Londen, Parijs en Florence, gedateerd ca. 1435-1450. Er is ook een treffende gelijkenis met een tekening van een dode Christus in verkort perspectief van Andrea Mantegna (1430/1431-1506) uit de vroege jaren 1460, nu in een privécollectie in Milaan, waarin de figuur in bijna dezelfde houding, echter met gestrekte benen, liggend op zijn rug is afgebeeld.^[3] Een soortgelijke figuur in ongeveer dezelfde houding in verkort perspectief is te vinden in de linker benedenhoek van Gozzoli's (inmiddels vernietigde) fresco De verwoesting van Sodom in het Camposanto in Pisa. Het fresco dateert uit 1474, maar dit moet niet als een terminus post quem (vroegst mogelijke datum) voor de tekening worden beschouwd aangezien deze hoogstwaarschijnlijk niet naar het fresco werd gekopieerd, maar naar een vroegere tekening uit de werkplaatsvoorraad die later ook voor het fresco werd gebruikt.^[4]