Portret van Michelangelo Buonarroti

Auteur: Chris Fischer

De meeste portrettekeningen van Fra Bartolommeo waren voorstudies voor schilderijen, in de werkplaats getekend naar een model dat in het uiteindelijke schilderij sterk geïdealiseerd en daarmee onherkenbaar werd gemaakt. Schilders van de jongere generatie hadden rond 1513 echter een voorkeur voor een meer naturalistische weergave, een tendens die vanaf omstreeks 1515 ook in Fra Bartolommeo’s oeuvre is waar te nemen. Het sterkst komt dit naar voren in zijn grote studies van gezichten, waaruit een nieuw soort directheid en levendigheid spreekt. Hoewel veel van deze studies werden gebruikt voor schilderijen, lijken enkele ervan opzichzelfstaande portretten te zijn die hij tekende om de typische trekken van een vriend of collega vast te leggen.^[1] Een prachtig voorbeeld is dit portret van Michelangelo (1475‑1564), zij het minder karakteristiek en krachtig dan zijn andere, beroemdere portret van deze kunstenaar, eveneens in Rotterdam.^[2] Fra Bartolommeo gebruikte voor beide tekeningen een combinatie van zwart en rood krijt. De vormen en structuur werkte hij uit in zwart krijt, terwijl hij vlees en huid warmer en gevoeliger weergaf in hoofdzakelijk rood krijt. De gladde, levende huid steekt hierdoor scherp af tegen het pure zwart van de stevige haardos en baard.

Dat de man in dit portret als Michelangelo is te identificeren, berust op een vergelijking met de portretbuste van Daniele da Volterra (1509‑1566) in Parijs,^[3] gemaakt toen Michelangelo in de zeventig was. Fra Bartolommeo's tekeningen tonen een jongere man. Hij tekende beide portretten waarschijnlijk in 1517 naar het levende model, toen Michelangelo in Florence verbleef voor de bouw van de façade van de San Lorenzo. Michelangelo was op dat moment 42, wat redelijk lijkt te kloppen met de man in Fra Bartolommeo's tekeningen. Hoewel de kunstenaar in geen van Michelangelo's overgeleverde brieven als maker wordt genoemd, lijdt het geen twijfel dat ze elkaar kenden. Beide schilders waren diepgaand beïnvloed door de ideeën van de dominicaner monnik Girolamo Savonarola (1452‑1498). Een andere connectie was Michelangelo's oudere broer Lionardo. Hij was een volgeling van Savonarola die in 1491 tot de dominicaner orde toetrad en in 1510 in het San Marco-klooster woonde, waar Fra Bartolommeo sinds 1504 als monnik leefde. In 1517 lijkt er contact tussen beiden te zijn geweest in verband met de Billi-kapel in de Santissima Annunziata.

Beide tekeningen in Rotterdam zijn in dezelfde techniek en stijl uitgevoerd en dus vermoedelijk in een en dezelfde sessie getekend. Beide portretten beelden Michelangelo met een korte baard en in werkkleding af. Hij draagt de beroemde hoed die zijn woeste haren tegen het stof beschermde als hij beelden uit marmer hakte. Hoewel zijn gezicht al iets van de terughoudendheid, melancholie en vermoeidheid toont dat het portret op latere leeftijd zo typeert, is de voornaamste emotie die Fra Bartolommeo in dit prachtige werk heeft weten te vangen Michelangelo's achterdochtige aard, die in veel van zijn brieven tot uiting komt. Heel opvallend in het gezicht van Michelangelo was zijn gebroken neus, die Fra Bartolommeo in deze tekening expliciet benadrukte. Andere kunstenaars verborgen of verdoezelden deze juist, in een poging hun idool zo flatteus mogelijk af te beelden. In dit portret draagt de prominente aanwezigheid van de neus juist bij aan de ontroerende, intieme sfeer van het werk.