Studieblad met een mannenhoofd, een vrouwenhoofd, een hand en een oog

Auteur: Judith Niessen

De twee koppen en de hand op dit delicaat getekende studieblad zijn van dezelfde kunstenaar als het vrouwenhoofd en het naakte kindje op een schetsblad in Amsterdam met iets andere maten (173 x 154 mm), dat in dezelfde techniek en op hetzelfde soort papier is getekend.¹ Oo Vanwege het sieraad op de kraag van de man is deze tekening als een studie voor een Aanbidding der koningen geïnterpreteerd.² Dit kan echter niet verder worden onderbouwd.

De toeschrijving aan de in Brugge werkzame Meester van de Legende van de Heilige Lucia werd tot voor kort algemeen geaccepteerd. Deze is gebaseerd op verschillende invloeden die de tekenaar lijkt te hebben ondergaan, in het bijzonder van Hugo van der Goes en Dieric Bouts. De vrouwen doen denken aan die in het Portinari-triptiek van Hugo van der Goes.³ De robuuste, wat verwrongen mannenkop vertoont duidelijk sporen van het werk van Bouts, waarbij de centraal geplaatste man in het rechterzijluik van Bouts Hippolytus-altaar in Brugge een aanknopingspunt biedt.⁴ Op basis hiervan definieerde Boon de tekenaar als een eclecticus, wat voor Roberts aanleiding was de tekenaar te identificeren als de Meester van de Legende van de Heilige Lucia.⁵ Het voornamelijk door Friedländer samengestelde oeuvre van deze kunstenaar is stilistisch zeer heterogeen en laat invloeden zien van belangrijke Zuid-Nederlandse kunstenaars als Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Hans Memling en de hier al eerder genoemde Bouts en Van der Goes.⁶

De figuren op de twee studiebladen zijn vooral in verband gebracht met twee altaarstukken, die Friedländer als uitgangspunt voor het oeuvre van de Lucia-meester nam. Het gaat om het 1480 gedateerde, nogal stijf uitgevoerde naamstuk met taferelen uit de legende van de Heilige Lucia in Brugge en het aanzienlijk beter geschilderde altaarstuk met De Maagd met de vrouwelijk heiligen in Brussel (afb).⁷ Het mannengezicht op de tekening is verwant aan een figuur op het eerste schilderij, terwijl de vrouw overeenkomsten vertoont met de op het laatstgenoemde werk lezende Heiligen Ursula en Margaretha.

Op basis van archiefmateriaal werd tot voor kort aangenomen dat De Maagd met de vrouwelijke heiligen in 1489 werd geplaatst op een altaar in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Brugge. Deze datum bood een verklaring voor het verschil in uitvoering van beide bovengenoemde schilderijen. In negen jaar tijd, tussen 1480 en 1489, moest de kunstenaar een behoorlijke ontwikkeling hebben doorgemaakt. Als gevolg daarvan is gesuggereerd dat deze tekening in twee stadia werd getekend: aan de mannenkop, die kort voor of in 1480 werd getekend, zou negen jaar later het vrouwenhoofd zijn toegevoegd.⁸

Dankzij recente bestudering van het beschikbare archiefmateriaal moet De Maagd met de vrouwelijke heiligen echter ongeveer tien jaar eerder, tussen 1475 en 1480, gedateerd worden. Daarmee zijn de verschillen in stijl en kwaliteit tussen beide schilderijen niet meer afdoende verklaarbaar en werd het Brusselse schilderij overtuigend afgeschreven.⁹ Dit betekent dat voor dit blad en de Amsterdamse tekening de toeschrijving opnieuw vastgesteld moet worden.

De studiebladen zijn van hoge kwaliteit. De kunstenaar besteedde veel aandacht aan de modellering en ruimtewerking van de gezichten. Hij tekende ze in zachte contourlijnen, die hij waar nodig sterker aanzette. Daarna werkte hij de gezichten minutieus uit aan de hand van lichte parallelle arceringen en kruisarceringen en creëerde hij lichtaccenten door het papier vrij te laten. Andere details, zoals de kleding, zijn slechts lichtjes ingeschetst.

De discrepantie tussen de vrouwen in het naamstuk van de Lucia-meester en in de kwalitatief betere tekening, maken een toeschrijving aan de Meester van de Legende van de Heilige Lucia onwaarschijnlijk. Vermoedelijk is de maker van het studieblad ook niet dezelfde als de schilder van De Maagd onder de vrouwelijke heiligen. Ondanks de overeenkomsten in fysionomie zijn de gezichten in dat schilderij stijver gemodelleerd dan in de tekeningen het geval is.¹⁰

De verschillende invloeden waarvan de twee tekeningen in Rotterdam en AMsterdam blijk geven, is geen specifiek kenmerk van deze kunstenaar, zoals Boon veronderstelt. Vooral in het laatste kwart van de vijftiende eeuw en aan het begin van de zestiende eeuw verwerkten veel anonieme kunstenaars invloeden van verschillende meesters in hun werk. Met name het werk van Rogier van der Weyden, Dieric Bouts en Hugo van der Goes had een grote draagwijdte. De bewaard gebleven groep vroegnederlandse tekeningen kent voldoende voorbeelden waaruit dit blijkt.¹¹ Gezien de overeenkomsten met elementen uit schilderijen die zijn ontstaan in Brugge, kan de maker waarschijnlijk wel in die stad worden gesitueerd. Beide bladen zullen daar rond 1480 vervaardigd zijn. Wellicht maakten de tekeningen deel uit van een voorbeeldenboek, waaruit de kunstenaar motieven ontleende voor zijn schilderijen.

Het is nog niet eerder opgemerkt dat het rechteroog van de man op deze tekening onderaan het blad herhaald wordt. Daarboven is in strijklicht een afdruk te zien van de onderste rand van zijn hoofddeksel. Het is onduidelijk op welke wijze dit is gedaan.¹² De positie van het oog op het blad is in ieder geval zodanig dat het geen afdruk kan zijn van het oog van de in zilverstift getekende man. Het wijst erop dat beide van hetzelfde voorbeeld zijn overgenomen en dat de man dus een kopie betreft.