Herbergtafereel met bordspel

Auteur: Peter van der Coelen

Dit is een van de weinige gesigneerde bladen van Pieter Coecke van Aelst. Dat hij er zijn naam op heeft gezet, is goed te begrijpen, want de compositie en de uitvoering zijn bijzonder geslaagd. Coecke schreef er ‘Inu[enit] & F(ecit)’ bij, zodat het de kijker niet zou ontgaan dat hij de compositie zelf had bedacht en ook uitgevoerd. De signatuur onderstreept dat het bij dit blad niet om een voorstudie of ontwerp gaat, maar om een zelfstandig kunstwerk, gemaakt voor een liefhebber of verzamelaar.

Bij het concipiëren van zijn werk is Coecke beïnvloed door de chiaroscuro-houtsneden die destijds vooral in Italië werden gemaakt door kunstenaars als Ugo da Carpi. Zowel het licht-donker als de kleurstelling zijn verwant.¹ Met gevarieerde wassingen en witte hoogsels is een bijzonder schilderachtig effect bereikt. Daarmee onderscheidt deze tekening zich van ander werk van Coeke, zoals bijvoorbeeld De geldwisselaar en zijn vrouw in Wenen (ill. 1).² Ook op dat blad is een interieurscène uitgebeeld met figuren aan een tafel, maar de uitvoering is minder picturaal, met fijn getekende lijnen en een gelijkmatige wassing. Uiteraard gaat het hier om een tafereel bij daglicht, terwijl de Rotterdamse tekening een binnenruimte weergeeft met verschillende lichtbronnen – de kaars op tafel, het haardvuur daarachter en de (slechts half zichtbare) kandelaar op de schouw zorgen voor een uitzonderlijk gevarieerd spel van licht en donker.

De Weense tekening zal in het vierde decennium van de zestiende eeuw zijn ontstaan, in navolging van verwante voorstellingen van Quinten Massys en Marinus van Reymerswale. Voor de Rotterdamse tekening wordt gewoonlijk een datering van 1529 aangehouden, gebaseerd op het opschrift van Ploos van Amstel op het doubleerpapier. Andere auteurs opperden dat het blad vanwege de stijl wat later dient te worden geplaatst.³

In zijn Weense tekening toont Coecke een winkelinterieur, met een echtpaar achter de toonbank  en een zittende klant ervoor. De volle rekken en kisten laten zien dat het goed gaat met de handel. De grote beurs die de vrouw vasthoudt, benadrukt dat men hier alleen oog voor het materiële heeft.⁴ Ook in het Rotterdamse blad draait het om geld, daarover kan geen twijfel bestaan. Lange tijd werd verondersteld dat het een voorstelling betreft van de verloren zoon, die zijn erfdeel aan het verbrassen is (Lucas 15:13). Gezien het uiterlijk en de kleding van de hoofdpersoon kan dat niet kloppen. In de beeldtraditie is de verloren zoon altijd in de fijnste kledij gestoken en viert hij uitbundig feest met zijn ‘vrienden’.⁵ De door Coecke uitgebeelde man draagt eenvoudige kleren, die bovendien behoorlijk versleten zijn. Het moet gaan om een jonge boer, die een marktbezoek heeft aangegrepen om eens flink de bloemetjes buiten te zetten. In een herberg of bordeel spendeert hij een groot deel van zijn geld aan drank. Niet voor niets houdt een van de dames een kan hoog. Haar collega noteert de schulden van de boer op een bord: wat hij niet uitgaf aan drank, heeft hij verloren bij het triktrakspel.⁶ Het laatste wat hij nog kan inzetten, is de kip die hij op de markt heeft gekocht of daar nog had willen verkopen.

Gibson heeft gewezen op twee werken met een vergelijkbaar onderwerp: een anoniem Vlaams schilderij van rond 1530 en een ets van Remigius Hogenberg. Ook daar is een ‘marktboer’ voorgesteld die zich in een bordeel overgeeft aan drank en triktrak, zij het dat zijn mandje in deze varianten gevuld is met eieren.⁷ Op de prent van Hogenberg, die drie decennia jonger moet zijn dan de tekening van Coecke, is expliciet uitgebeeld hoe de sukkel belazerd wordt, want een van de vrouwen leegt ongemerkt zijn beurs. In het onderschrift van die prent beklaagt de boer zichzelf: zijn kansen zijn verkeken, zijn geld en waar verspeeld en als zijn vrouw erachter zou komen kreeg hij thuis ook nog eens op zijn kop.⁸

Marlier zag in Coecke’s tekening een morele les in erasmiaanse zin.⁹ Of we Erasmus nodig hebben voor de duiding van de voorstelling is de vraag, maar het kan geen kwaad om de Lof der Zotheid erbij open te slaan. In dit veelgelezen werk uit 1511 passeren tal van menselijke dwaasheden de revue, die ook in de beeldende kunst van die tijd te vinden zijn. Gokverslaving, zoals verbeeld door Coecke, is er daar één van, want – zo heet het in de Lof – het is ‘altijd een dwaas en belachelijk gezicht om te zien hoe sommige mensen zo verslaafd zijn dat bij het eerste gekletter van de stenen hun hart onmiddellijk opspringt en overslaat’.¹⁰