De koperen slang

Auteur: Peter van der Coelen

Van Crispijn van den Broeck is een flinke hoeveelheid tekeningen bewaard gebleven. In haar recente catalogus van de grafiek van deze ‘inventor’ noemt Ursula Mielke een aantal van 146 zekere bladen. Bij het merendeel – 89 stuks – gaat het om ontwerptekeningen voor prenten.· De bronzen slang, een van de bekendste hiervan, werd in prent gebracht door de graveur Johannes Sadeler I (ill. 1).¹ De gravure vormt onderdeel van een zesdelige reeks over de geschiedenis van Mozes en de Israëlieten in de woestijn. Deze werd gemaakt in opdracht van de Antwerpse uitgever Gerard de Jode voor zijn Thesaurus sacrarum veteris testamenti, een omvangrijke prentenbijbel met reeksen van de beste Nederlandse prentkunstenaars van die tijd.² De eerste uitgave van de Thesaurus (1579) bevat drie series naar ontwerp van Van den Broeck, alle uitgevoerd door Sadeler, waarvoor negen ontwerptekeningen bewaard zijn. Voor de tweede uitgave (1585) werd nog een vierde reeks naar Van den Broeck opgenomen, gegraveerd door Hans Collaert, waarvoor we één voortekening kennen.³

Het blad in Museum Boijmans Van Beuningen is het enig bekende ontwerp voor de zesdelige Mozesreeks. Het vertoont een tekenstijl die typerend is voor Van den Broeck. Met zijn gevarieerde techniek, verschillende kleuren inkt, wassingen en witte hoogsels, heeft hij een schilderachtig effect weten te bereiken. De tekening is ongedateerd, maar Van den Broecks overige ontwerpen voor de eerste Thesaurus-uitgave zijn van 1575.

Door Karel van Mander werd Van den Broeck omschreven als ‘een goet Inventeur, en fraey van groote naeckten’.⁴ Wie een blik werpt op De bronzen slang kan zich daar wel wat bij voorstellen. De compositie bevat tal van naakte figuren, behoorlijk gespierd en in uiteenlopende houdingen. Duidelijk is Frans Floris, in wiens atelier Van den Broeck tijdelijk werkzaam was, een ijkpunt geweest. Maar vergeleken met diens dramatische bewegende figuren, vertonen die van Van den Broeck  meer beheersing.⁵

Het uitgebeelde verhaal stamt uit het Bijbelboek Numeri (21:4-9) en speelt zich af tijdens de tocht van de Israëlieten door de woestijn. Wanneer het volk ongeduldig is geworden en Mozes verwijten maakt over het gebrek aan eten en drinken, besluit God hen te straffen met giftige slangen. Velen sterven door slangenbeten. Nadat de Israëlieten tot inkeer zijn gekomen, bidt Mozes God om hen te verlossen van de slangen. Hij krijgt de opdracht om een koperen slang te maken en deze te bevestigen op een staak. Iedereen die gebeten is maar opkijkt naar de koperen slang zal in leven blijven.

Van den Broeck heeft de staak met de koperen slang iets links van het midden op het blad geplaatst. Geheel links staat Mozes, herkenbaar aan de twee hoornachtige krullen op zijn voorhoofd, die met zijn staf in de richting van de koperen slang wijst. Hij wordt vergezeld door Aäron, weergegeven in de kleding van een hogepriester. Van den Broeck heeft zich ingespannen om de slachtoffers van de slangen op afwisselende wijze weer te geven. Sommigen zijn al gered en knielen voor de staak met de koperen slang. Anderen worden er naar toe gedragen; hun redding is nabij. Weer anderen, onder wie een opvallende vrouwenfiguur, moeten zich nog bevrijden van de slangen⁶

Met het benadrukken van de worstelingen van de slachtoffers sloot Van den Broeck aan op een tendens die in de Nederlandse prentkunst was ingezet door Maarten van Heemskerck. Oudere voorstellingen, bijvoorbeeld die van Duitse Bijbelillustraties van de vijftiende en vroege zestiende eeuw, waren meer gericht op degenen die al gered waren en voor het beeld knielden of achter Mozes en Aaron stonden. De oorsprong van de nieuwe opvatting, met de worstelende slachtoffers, ligt bij het fresco van Michelangelo in de Sixtijnse kapel (1511). Ongetwijfeld heeft de toen net ontdekte Laocoöngroep voor hem een grote rol gespeeld. De invloed van deze beeldengroep, waar het eveneens gaat om de strijd tussen mens en slang, is ook in de compositie van Van den Broeck duidelijk zichtbaar, in het bijzonder bij de rechts uitgebeelde figuren. De prent met de koperen slang naar ontwerp van Van Heemskerck, uitgevoerd door Cornelis Bos in 1539, moet een ander voorbeeld zijn geweest. Dit blijkt uit het verwante groepje van twee mannen die een slachtoffer wegdragen, maar vooral ook uit het opnemen van een naakte vrouwenfiguur die zich probeert te bevrijden uit de omklemming van een slang. Een vergelijkbare vrouw zou later overigens ook door Rubens worden uitgebeeld in zijn schilderij met hetzelfde onderwerp, mogelijk geïnspireerd door de prenten naar Van Heemskerck en Van den Broeck.⁷

De geschiedenis van de koperen slang is binnen de christelijke traditie van oudsher typologisch geduid. Al in het Nieuwe Testament staat hoe Christus dit beeld op zichzelf heeft betrokken: ‘De Mensenzoon moet hoog verheven worden, zoals Mozes in de woestijn de slang omhooggeheven heeft, opdat iedereen die gelooft, in hem eeuwig leven heeft’ (Johannes 3:14). In de Biblia pauperum, die in de late middeleeuwen als prentenboek werd uitgegeven, is de koperen slang, samen met het offer van Izaäk, gekoppeld aan een voorstelling van de kruisiging van Christus.⁸ Een dergelijke betekenis, als voorafschaduwing of prefiguratie, hoeft niet te worden toegekend aan de uitbeelding van Van den Broeck. Zijn Koperen slang is niet ontstaan in typologische context, maar als onderdeel van een verhalende reeks over de verwikkelingen van Mozes en de Israëlieten in de woestijn. Niet voor niets heet deze reeks in de Thesaurus op het bijgevoegde titelblad  ‘de historie van Mozes in de woestijn’ (‘Historia Moisis in deserto per Crispinianum vanden broeck sex fol:’).⁹/p>

fig. 1 Johannes Sadeler I after Chrispijn van den Broeck. The Bronze Serpent, c. 1575-1579. Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv. no. L 1963/49 f