Het Laatste Avondmaal

Auteur: Judith Niessen

Bij het afbeelden van het Laatste Avondmaal, in het Nieuwe Testament beschreven door Matteüs, Marcus en Lucas, kon gekozen worden voor twee momenten. Christus’ zegening van het brood en de wijn, dat in de kerk de grondslag vormde voor de eucharistie of het verraad van Judas. Het laatste wordt hier getoond. Aan een rechthoekige tafel, die schuin in de ruimte is geplaatst, zitten Christus en zijn leerlingen. Christus vertelt zijn discipelen dat een van hen hem zal verraden. Geschrokken vraagt iedere leerling hem: ‘ik toch niet, heer?’, zoals hier is te zien. Christus zit met Johannes de Evangelist in zijn armen, aan het hoofd van de tafel. Links van hem (voor ons rechts) kijkt Judas de andere kant op: hij is diegene die zijn meester zal verraden. De ruimte waarin de gebeurtenis zich afspeelt is open en biedt aan de linkerzijde een doorkijk naar achter. Daar vindt de voetwasssing plaats (Johannes 13: 4-17). Dit geschiedt op dezelfde avond, voorafgaand aan Jezus’ aankondiging. Als Christus de voeten van Petrus wil wassen, protesteert deze maar laat het op aandringen van zijn meester toch toe.¹

De tekening wordt al lange tijd aan Aertgen van Leyden toegeschreven, zo blijkt uit een achttiende eeuwse annotatie met die naam op de voorzijde.² De toekenning is nooit betwijfeld. T raditioneel wordt verwezen naar de verwantschap met prenten van Bartholomeus Dolendo naar Aertgen van Leyden, zoals diens Vier evangelisten (afb.).³ Beets beschouwde het als een laat werk van de kunstenaar, rond 1550 vervaardigd. De tekening hoort bij vijf andere bladen met voorstellingen uit het leven van Christus, die met elkaar werden aangeboden in de veiling van de nalatenschap van Cornelis Ploos van Amstel in 1800.⁴ Het betreffen de Annunciatie en de Aanbidding der koningen in Berlijn, de Doop van Christus in Frankfurt, de Vlucht naar Egypte en de Besnijdenis in Darmstadt. Alle zijn vervaardigd in dezelfde techniek en op hetzelfde formaat.⁵ Behalve bij de Besnijdenis, is bij elke voorstelling in de achtergrond een tweede scène afgebeeld: achter de Aanbidding der koningen vindt nog eens de besnijdenis plaats; in de Doop van Christus is de prediking van Johannes de Doper te zien; de Vlucht naar Egypte toont in het landschap erachter de soldaten van Herodes die op zoek zijn naar het Christuskind. Aangezien de Besnijdenis geen tweede voorstelling toont en de gebeurtenis ook al is afgebeeld in de Aanbidding der koningen, kan het zijn dat de tekening geen onderdeel uitmaakte van de reeks.⁶ De tekeningen zijn waarschijnlijk ontwerpen voor een reeks glasvensters met taferelen uit het leven van Christus. Ze zijn alle zes in de bovenhoeken afgerond en ook het kader en de horizontale lijn onder het midden in rood krijt wijsen hierop. De horizontale lijn geeft aan waar de loodlijn van de samengevoegde glaspanelen zou gaan lopen.

De tekenstijl sluit aan bij de beschrijving van Aertgens werk door Karel van Mander in zijn Schilder-boeck uit 1604. Van Mander meende bijvoorbeeld dat Aertgen weliswaar mooie en kunstige composities vervaardigde, maar dat zijn figuren soms wat slordig en onbehagelijk aandoen.⁷ Ook hier is de compositie gebalanceerd en zijn de figuren wat verwrongen. Ook de door Van Mander vermelde invloed van Maarten van Heemskerck op zijn late werk is hier aanwijsbaar. Voor bepaalde motieven baseerde Aertgen zich op Heemskercks reeks etsen van Het leven van Christus uit 1548. Zo is de man die links vooraan met zijn ellenbogen op tafel leunt in spiegelbeeld ontleent aan eenzelfde figuur in Heemskerck ets met Het laatste avondmaal.⁸

Binnen het toegeschreven oeuvre van Aertgen van Leyden is de groep tekeningen het meest verwant aan drie schilderijen met De kruisiging, De opstanding en De hemelvaart van Christus en aan een serie van elf ontwerpen voor glasvensters met taferelen uit het leven van de profeet Elisha, die door Lootsma recent overtuigend zijn toegeschreven aan Aertgen.⁹
De tekeningen zijn vervaardigd in dezelfde techniek en hebben ongeveer dezelfde maten en vorm als de reeks waar het Rotterdamse Avondmaal toebehoort. Ook zijn beide series op vergelijkbare wijze getekend: met fijne, onregelmatige en onderbroken contouren en met goed geplaatste wassingen die de voorstellingen grotendeels vormen. De drie schilderijen in Leiden en de Elisha-reeks worden in de tweede helft van 1550 gedateerd. Op basis daarvan kan dezelfde ontstaansdatum voor het Laatste Avondmaal en de andere tekeningen uit de reeks worden gesuggereerd.