Ruitergevecht

Auteur: Yvonne Bleyerveld

In de jaren 1598-1599 leverde Jacques de Gheyn de ontwerpteningen voor de prentenreeks De ruiterschool, die de handelingen en wapens illustreert van de cavalerie.¹ De prentenserie bestaat uit tweeëntwintig gravures: eenentwintig genummerde voorstellingen, voorafgegaan door een titelblad. De reeks kon tot een boek worden samengebonden.² De voorstellingen werden gegraveerd door een anonieme medewerker uit het atelier van De Gheyn, mogelijk door Zacharias Dolendo, die vaker ontwerpen van De Gheyn in prent bracht. De eerste editie van De ruiterschool werd in 1599 uitgegeven door Jacques de Gheyn zelf, in de zeventiende eeuw gevolgd door drie herdrukken, de laatste door de Amsterdamse drukker Frederick de Wit.³ Voor de prenten zijn acht ontwerptekeningen bewaard gebleven.⁴ Een ruitergevecht is het definitieve ontwerp voor de laatste prent en de enige uit de reeks waarop een datering is aangebracht.

De voorstelling heeft een heldere opbouw, met op de voorgrond ruiters en trompetters op een heuvel, een middenplan met de strijdende partijen en in de verte een landschap. De gevechtshandelingen vinden plaats in een vallei met een stad en een vesting op de achtergrond. Op de heuvel linksvoor staan twee statueske ruiterfiguren en de legeraanvoerder op zijn steigerende paard, die zijn trompetters rechts opdracht geven geschal te laten horen. Onder de heuvel passeert een groep geharnaste ruiters te paard die niet aan de gevechten deelneemt. Diepte wordt bereikt door clair-obscuureffecten: de wassingen in de voorgrond zijn aanzienlijk donkerder dan die in de achtergrond.

De opdracht tot het maken van deze prentenserie moet van hooggeplaatste zijde gekomen zijn, naar alle waarschijnlijkheid van graaf Jan VII van Nassau-Siegen (1561-1623), een neef van prins Maurits, die bijzonder geïnteresseerd was in militaire aangelegenheden. Eerder had hij De Gheyn opdracht gegeven tot het maken van ontwerptekeningen voor het militaire instructieboek Wapenhandelinghe van Roers Musquetten ende Spiessen (1607), dat de infanteristen van het leger van prins Maurits uitbeeldt in karakteristieke uitrusting en poses (zie inv. nr. MB 1959/T 11). De ruiterschool is beperkter van omvang en toont de cavaleristen van het leger van de Staten-Generaal, die individueel of in groepjes van drie zijn voorgesteld. Het ruitergevecht was als sluitstuk bedacht: alle handelingen die op de voorgaande prenten getoond worden komen hier samen.⁵

De prentenreeks had een minder belangrijke didactische waarde dan Wapenhandelinghe. Het is eerder een mooie serie militaire voorstellingen voor een breed publiek dan een militaire instructie, al streefde De Gheyn bij de uitbeelding van de ruiters een hoge mate van realiteit na.⁶ Zoals Reznicek suggereerde, liet De Gheyn zich bij de verbeelding van het ruitergevecht vermoedelijk inspireren door de prentenserie De geschiedenis van het geslacht De Medici, die in 1577 werd gegraveerd door Philips Galle naar ontwerpen van Johannes Stradanus, omdat de voorstelling van De Gheyn verwant is aan de composities van de ruiterslagen in deze reeks.⁷

Een specifieke slag lijkt hier niet te zijn uitgebeeld. De prent naar deze tekening werd opnieuw gebruikt op het titelblad van de appendix bij de Belägerung von Ostende, journal … durch J.S. uit 1604.⁸ De compositie kon dus herhaald worden als uitbeelding van een willekeurige slag.