De apostel Thomas

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze twee ronde voorstellingen van de apostelen Thomas en Mattheus te halven lijve zijn de definitieve ontwerptekeningen voor twee gravures in een reeks van veertien prenten met Christus, de twaalf apostelen en Paulus. Deze reeks werd door Jacques de Gheyn ontworpen, gegraveerd door zijn medewerker Zacharias Dolendo en door De Gheyn zelf uitgegeven.¹ Nog vijf andere (doorgegriffelde) ontwerptekeningen voor deze serie zijn bewaard gebleven, voor Christus, Johannes en Simon in Parijs en voor Judas Thaddaeus en Matthias in Minneapolis en Washington.² Ook deze zijn alle doorgriffeld.

Thomas was afkomstig uit Galilea en vooral bekend vanwege zijn aanvankelijke twijfel over de opstanding van Christus. Volgens apocriefe bronnen predikte hij later in Perzië en India het evangelie. Hij zou met een lans gedood zijn in opdracht van een Indiase koning aan wiens hof hij als architect werkzaam was.³ De lans waarmee De Gheyn Thomas verbeeldde is dan ook een symbool van zijn martelaarschap. Zijn tweede attribuut, het boek, is minder persoonsgebonden – vrijwel alle apostelen in de prentenreeks van De Gheyn en Dolendo hebben er een bij zich. De apostel en evangelist Mattheus, die voor zijn roeping door Christus tollenaar was, zou in Ethiopië het geloof verkondigd hebben. Hij werd met een zwaard gedood nadat hij kritiek geleverd had op de Ethiopische koning Hirtacus. Als apostel is zijn gebruikelijke attribuut daarom een zwaard, al werd hij ook wel met een hellebaard uitgebeeld, zoals hier het geval is.⁴

Beide tekeningen tonen mooie licht-donkercontrasten. Zo steekt bij Thomas zijn buitenproportionele linkerhand licht af tegen de donkere, gewassen achtergrond. Zijn rug en achterhoofd ogen daarentegen donker tegen een lichte achtergrond en zijn lans werpt een schaduw op zijn blote schouder. Met hun forse lichamen, kleine hoofden en uitgesproken handgebaren, doen de apostelen denken aan de vier evangelisten in de reeks (eveneens ronde) gravures die De Gheyn in 1588 graveerde naar Goltzius’ ontwerpen.⁵ Ook vertonen zij stilistische overeenkomsten met een reeks van veertien gravures Christus, de apostelen en Paulus die Goltzius omstreeks 1589 ontwierp en graveerde.⁶ Deze tekeningen met de apostelen zijn omstreeks 1591-1592 gedateerd, maar hun verwantschap met Goltzius’ maniëristische tekenstijl uit de jaren voor zijn vertrek naar Italië in 1590, maakt het aannemelijk dat zij wellicht nog enkele jaren eerder ontstonden, omstreeks 1589.⁷ De prentenreeks is te dateren tussen 1592 en 1600 – de jaren waarin De Gheyn als prentenuitgever actief was.⁸