Hoofd van een bebaarde man

Auteur: Rhoda Eitel-Porter

Als een zeer succesvol Venetiaans schilder die aan het hoofd stond van een grote werkplaats vervaardigde Vittore Carpaccio naast talloze altaarstukken ook kleinere stichtelijke werken voor opdrachtgevers in Venetië en bijbehorende gebiedsdelen. Deze studie van de figuur van de heilige Petrus gebruikte hij voor een olieverfschilderij op paneel dat deel uitmaakt van een grote polyptiek voor de kathedraal van Sant’Anastasia in Zara, of Zadar, nu in het zuidwesten van Kroatië maar destijds het bestuurlijk centrum van de Venetiaanse republiek in Dalmatië. De polyptiek werd uit de kathedraal verwijderd en bevindt zich sinds 1976 in het museum in Zara.^[1] De tekening toont, net als het schilderij, een man van middelbare leeftijd met een forse neus, aangespannen nekspieren en -pezen, zorgvuldig getekende krullen en een bijgeknipte baard. Onder aan het blad worden de lijnen steeds vager, wat doet vermoeden dat de tekenaar alleen de buste van de figuur wilde schetsen en het blad niet is afgesneden.

Vanwege de karakteristieke kop heeft de tekening iets weg van een portret, maar het blad werd, net als andere studies van hoofden, ten minste tweemaal door Carpaccio gebruikt, ook voor de middelste apostel in diens schilderij De dood van Maria in Ferrara, waarin de figuur enigszins geïdealiseerd met een minder prominente neus is afgebeeld.^[2] Het schilderij, dat onderaan op een cartellino (een geschilderd stuk papier) is gesigneerd en gedateerd 1508, laat zien hoezeer Carpaccio zijn werken soms volstouwde; de figuren lijken uit allerlei contexten te zijn geplukt en zonder enige samenhang of logische relatie tot elkaar samengebracht.

Over de datering van de Zara-polyptiek lopen de meningen sterk uiteen, maar Sara Menato plaatste het werk, en daarmee deze tekening, in een goed beredeneerd betoog in 2016 overtuigend rond 1487 tot 1496, of zelfs nog waarschijnlijker in het jaar 1493.^[3] Er kunnen drie tekeningen, twee in New York en één in Parijs, aan de Zara-polyptiek worden gerelateerd. De studie in New York van een knielende oude man rechts op het blad was vermoedelijk voor de heilige Hiëronymus in een middenpaneel van het altaarstuk in Zara bedoeld.^[4] Een pen-en-inkttekening van de heilige Maarten en de bedelaar, ook in New York, is een studie voor een lager middenpaneel en wijst er eens te meer op dat Carpaccio zijn compositietekeningen vrijwel altijd in pen en inkt tekende en de gelaatstrekken van zijn figuren ten halven lijve bij voorkeur in krijt op gekleurd papier uitwerkte.^[5]

De tekening Hoofd van een bebaarde man, naar links in Parijs^[6] is eerder in verband gebracht met de figuur van de heilige Simon in Zara. Het blad is echter ook losjes gerelateerd aan de vijfde apostel van rechts die in het schilderij in Ferrara prominent vlak bij de voeten van de dode Maria staat. Tevens vertoont de tekening enige verwantschap met de heilige Simon in De roeping van de heilige Mattheus in de Scuola di San Giorgio degli Schiavoni in Venetië. Hoewel Carpaccio voor dit soort tekeningen meestal blauw papier gebruikte, is zowel de studie in Rotterdam als die in Parijs getekend op vaalgeel papier waarin de afzonderlijke vezels goed te zien zijn. Het lijkt de originele kleur te zijn, al is ook bekend dat blauw papier soms tot vaalgeel of geelbruin verbleekt. De twee tekeningen delen zelfs tot de zeventiende eeuw dezelfde herkomstgeschiedenis en werden dus wellicht rond dezelfde tijd en onder vergelijkbare omstandigheden vervaardigd.