Aritmetica (Rekenkunde)

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Aritmetica, ofwel de Rekenkunde, is één van de zeven Artes liberales (vrije kunsten), het systeem van theoretische vakken dat ontleend werd aan de klassieke oudheid en dat men in de  Middeleeuwen beschouwde als grondslag voor alle menselijke kennis en wetenschappelijke vorming.¹ Al sinds de twaalfde eeuw werden de zeven Artes liberales uitgebeeld als personificaties met attributen, bijvoorbeeld in de middeleeuwse kathedraalsculptuur. Ook in zestiende-eeuwse prentenseries komen de Artes liberales regelmatig voor.

Goltzius verbeeldde Aritmetica zittend op een stoel voor een landschap, rekenend op een schrijftafeltje vol cijfers. Zowel de figuur als de achtergrond zijn geschetst in afwisselend dikke en dunne penlijnen, in een uiterst vlotte tekenstijl. De contouren van Aritmetica’s uitgestrekte rechterbeen zijn volledig zichtbaar, alsof Goltzius aftastte hoe hij het been onder Aritmetica’s jurk het beste kon vormgeven of de draperieën er pas later overheen schetste. De pentekening is ingevuld met wassingen in een opmerkelijke kleur roodbruin, die in het gezicht, hals en kleding van de vrouw lichteffecten en schaduw creëren, alsof zij door een lichtbron van links beschenen wordt.

Aritmetica maakte oorspronkelijk deel uit van een reeks van zeven tekeningen met de Artes liberales, waarvan nog twee tekeningen met Retorica en Geometria bewaard zijn gebleven.² Ook deze Artes liberales worden verbeeld door tamelijk grote en solide vrouwelijke personificaties, die evenals Aritmetica op een vlotte, schetsmatige manier zijn getekend en in dezelfde techniek met roodbruine wassingen uitgevoerd. Op alle drie de bladen houden de vrouwen hun attributen in de linkerhand, wat erop duidt dat de tekeningen bedoeld waren als ontwerpen voor een prentenserie: eenmaal spiegelbeeldig afgedrukt van de koperplaat, houden zij hun voorwerpen in de rechterhand.

Zowel Reznicek als Luijten dateren Aritmetica omstreeks 1580, op basis van de overeenkomsten in tekenstijl met twee eveneens rond 1580 ontstane tekeningen in Braunschweig met episoden uit De geschiedenis van Lucretia, die Goltzius maakte als ontwerpen voor zijn (ongedateerde) prentenserie met hetzelfde onderwerp.³ Vergelijkbaar zijn de vlotte penvoering en wassingen die Goltzius in deze tekeningen toepaste en ook doet Aritmetica sterk denken aan de spinnende vrouw rechts op Lucretia en haar dienstmaagden spinnen.⁴

Uit de tekening spreekt bovendien een duidelijke interesse in de tekenstijl van Frans Floris en diens navolgers, die een belangrijke inspiratiebron vormden vóór 1583, het jaar waarin Goltzius kennismaakte met het werk van Bartholomeus Spranger. Reznicek meende dat Goltzius zich voor deze tekening baseerde op de gravure Aritmetica van Cornelis Cort naar Frans Floris uit 1565, uitgegeven door Hiëronymus Cock.⁵ Het is heel goed mogelijk dat deze prent het iconografische voorbeeld was en bovendien heeft is de manier waarop Aritmetica haar lei vasthoudt op Floris’ prent geïnspireerd.⁶ Daarnaast wees Luijten op de treffende compositorische overeenkomsten tussen Aritmetica en de Sibylla Delphica, een gravure van Philips Galle naar Anthonie Blocklandt, uit een reeks met negen sibillen uit 1575.⁷ Zowel Aritmetica als de Sibylla Delphica zitten voor een landschap met links een donkere constructie, beide vrouwen hebben lange ledematen en hun kleding valt in dikke plooien naast hen op de grond.⁸ Maar vooral de overeenkomst in de positie van de benen, met de uitgestoken rechtervoet rustend tegen een steen, en de vergelijkbare verdeling van lichte en donkere partijen in prent en tekening, maken aannemelijk dat Goltzius deze gravure naast die van Frans Floris als basis voor zijn tekening heeft gebruikt.⁹

Later nam Hendrick Goltzius De zeven vrije kunsten nogmaals ter hand in een prentenserie die werd gegraveerd en uitgegeven door zijn zwager Cornelis Drebbel (1572-1633) en waarvan de ontwerptekeningen verloren zijn gegaan.¹⁰ De personificaties op deze voorstellingen maken door de toevoeging van figuren uit het dagelijks leven aan wie zij hun kunst onderwijzen, een meer genre-achtige indruk. Maar desondanks is deze latere Aritmetica van Goltzius – door haar houding en lichaamsbouw, haar blote armen, schrijfplankje en sluier – duidelijk geïnspireerd op de personificatie op de besproken tekening.