Portret van Jan Baertsz.

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Bij deze tekeningen bevinden zich vier aparte stukjes papier met annotaties in achttiende-eeuws handschrift (alle in pen en bruine inkt):

papier 1:

Jan Bartsen/ Schoonvader van Hendrik Goltzius

papier 2:

Elisabet Waterland/ Schoonmoeder van Hendrik Goltzius.

papier 3:

Deze Twee/ fraaje/ Tekeningen/ door/ H: Goltzius/ komen/ uit het kabinet/ van/ Wijlen den Heer/ Burgemeester/ Valckenburgh/ te/ Haerlem

papier 4:

allerkonstigts op twee/ tabletten van dik/ gedoubleerd met/ Wit van een Eeij/ gedekte en overdekte/ grond met bruine/ Oker getekend/ door/ Hendrik Goltzius/ 1530

Nadat Hendrick Goltzius zich in navolging van zijn leermeester Dirck Volkertsz Coornhert in de zomer van 1577 in Haarlem gevestigd had, trouwde hij in 1579 met Margaretha (Grietgen) Jansdr (1549/50-1631). Zij was de dochter van de Haarlemse scheepsbouwmeester Jan Baertsz (overleden voor 23 april 1583) en Maritgen Pietersdr, en de weduwe van Adriaen Matham met wie zij al een zoon had, Jacob Matham.¹

In 1580, een jaar na zijn huwelijk, maakte Goltzius deze kleine, minutieus uitgevoerde pendantportretten van zijn schoonouders. Hij tekende hen met zilverstift op een geprepareerde drager, papier of perkament.<² Het tekenen met zilver- of metaalstift op een grondering van (gepolijst) beenderlijm aangebracht op perkament, dik papier of een paneeltje – een zogenaamd tafeletje – was een verfijnde en in de late zestiende eeuw al enigszins in onbruik geraakte tekentechniek. Mogelijk kende Goltzius de techniek via zijn vader, de glazenier Jan Goltz, vertrouwd mee geraakt.³ In zijn Haarlemse beginjaren vormden de met zilverstift getekende portretten van de Hollandse elite een belangrijke inkomstenbron, maar ook tijdens zijn verdere loopbaan zou Goltzius deze tekentechniek voor portretten en studies blijven gebruiken (zie ook inv. nrs. H2 en MB 1954/T 46).⁴ Dat hij in zijn jonge jaren het tekenen met metaalstift tot in de puntjes beheerste, blijkt uit het feit dat hij deze in de portretten van zijn schoonouders op eigen wijze toepaste. Om lichteffecten aan te brengen, kraste hij lijnen in de grondeerlaag – in de baard, het haar en gezicht van de man en het gezicht en de kanten kraag van de vrouw – waardoor de witte ondergrond zichtbaar werd. Alleen op het kapje van Maritgen bracht hij witte dekverf aan. Deze inkrassingen bleken een effectieve manier om beide portretten extra te verfijnen en tot leven te wekken.

Op de achtergrond van Baertsz’ portret tekende Goltzius een scheepswerf in bedrijf, een verwijzing naar diens beroep. Achter Maritgen verschijnt een boerderij met landerijen, wat wellicht iets zegt over haar afkomst. Hetzelfde geldt voor het opschrift (door Goltzius) Neer moermter bij Huensel op de achterzijde van de tekening, een mogelijke verwijzing naar haar geboorteplaats Hunsel.⁵ Bovenin de cirkels rond beide portretten zijn wapens getekend: een wapen met bijl bij het mansportret en een wapen met drie eikels en een vis bij de vrouw.

De zorgvuldige uitwerking van de portretten maakt duidelijk dat het om zelfstandige kunstwerken gaat. Het ligt voor de hand dat zij in de familie bleven: misschien waren zij een geschenk van beide geportretteerden aan hun pasgetrouwde dochter, gemaakt door hun kersverse schoonzoon. Wat hierop duidt zijn de randschriften rondom de beeltenissen, waarin de geportretteerden zich met leerzame boodschappen rechtstreeks tot hun kinderen richten – mogelijk hun dochter en Goltzius zelf. Jan Baertsz spoort hen aan hun jeugdjaren nuttig te besteden en geen tijd te verdoen, opdat zij in hun laatste levensfase in welstand kunnen leven. Maritgen Pietersdr wijst erop dat alleen wie vroom en nederig leeft door God zal worden ontvangen. De wijze lessen van de (schoon)ouders hebben dus betrekking op de materiële en de geestelijke kant van het leven. Dergelijke teksten zijn vergelijkbaar met de moraliserende randschriften rond Goltzius’ gegraveerde portretten, zoals het ovale portretje van zijn echtgenote Grietgen, dat hij voorzag van het motto In lieden geduldich (geduldig in lijden).⁶Ook rond de twee portretgravures van de Antwerpse koopman Jacques de la Faille en zijn echtgenote Josina Hamels, eveneens uit 1580, bracht hij moraliserende randschriften aan.⁷ Een ander, anoniem en ongedateerd mansportretje, uitgevoerd in pen en inkt op perkament en volgens Reznicek omstreeks 1580 ontstaan, is eveneens voorzien van een randschrift met een persoonlijk motto.⁸

In het begin van de achttiende eeuw behoorden beide portretten tot ‘een Boekje met extra curieuse tekeningen van Hendrik Goltzius, merendeels uytnemende fraey uytgevoerd, met een stiftje op geele tabletten [...]’, dat tot 1738 in het bezit was van de Amsterdamse burgemeester Joan de Vries.⁹ Dit blijkt uit de veilingcatalogus uit 1760 van de collectie van Gerard Hoet, die in 1738 in het bezit van de tekeningen was gekomen.¹⁰ Het vrouwenportret werd lange tijd als Elisabeth Waterland geïdentificeerd.¹¹ Dit gebeurde op basis van het papiertje dat bij de tekening bewaard wordt en waarop in achttiende-eeuws handschrift Goltzius’ schoonmoeder zo genoemd wordt. Uit recent onderzoek blijkt echter dat de vrouw van Jan Baertsz niet Elisabeth Waterland maar Maritgen Pietersdr was.¹²

In hetzelfde jaar waarin Goltzius zijn schoonouders tekende, graveerde hij ook een portret van zijn vrouw Grietgen Jansdr.¹³ Van Jan Baertsz is een tweede portret in zilverstift bewaard gebleven, waarvan de authenticiteit echter wordt betwijfeld. Het lijkt eerder om een oude kopie of imitatie dan een origineel portret door Goltzius te gaan.¹⁴