Ecce Homo

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening en De kruisdraging in  dit museum (inv. nr. MB 1958/T 9) maken deel uit van een Passiereeks waartoe ook twee voorstellingen Christus voor Caiaphas (afb) en De doornenkroning (afb) in New York behoren.¹ Allevier zijn uitgevoerd in dezelfde techniek. De toeschrijving aan Pieter Coecke van Aelst, onder welke naam de tekeningen ook zijn aangekocht, is onbetwist. Ze zijn niet alleen van hoge kwaliteit, maar tevens zeer verwant aan twee gesigneerde tekeningen van Coecke, Het herberginterieur, ook in dit museum (inv. nr. MB 330) en De Apostel Paulus voor koning Agrippa in Wenen.² Zoals gebruikelijk tekende Coecke in eerste instantie de contouren in bruine inkt met een fijne pen over een ondertekening in zwart krijt, waarna hij volume creëerde met wassingen in dezelfde kleur. De krullerige pennestreek in de begroeiing en achtergrond van de tekening geeft de tekening een zekere frivoliteit, die het werk van Coecke kenmerkt. Enkele gezichtstypen in deze voorstellingen zijn ook door hem gebruikt in de twee gesigneerde werken. Zo is het gezicht van de soldaat die het kruis van Christus ondersteunt vrijwel identiek aan dat van de vrouw uit het Rotterdamse Herberginterieur, die rechtsacher aanwijst hoeveel al gedronken is. De gesticulerende man in het midden van de toeschouwers bij Christus aan het volk getoond vindt zijn evenknie in de Weense tekening, waar hij naast Agrippa is afgebeeld.

De vier tekeningen variëren aan de bovenzijde in afwerking. Waar De kruisdraging alleen een afgeronde top heeft, wordt deze afronding bij Christus aan het volk getoond en De doornenkroning afgesloten door twee uitstekende hoeken en heeft Christus voor Caiaphas één uitstekende hoek aan de linkerbovenzijde. Alsteens maakt aannemelijk dat de vier tekeningen in verband kunnen worden gebracht met reisaltaartjes met taferelen van de passie, waarvan een intact exemplaar zich bevindt in de Wernher collectie in Londen (afb. 1).³ Dit altaar bestaat uit twee afzonderlijke centrale panelen die rug aan rug met elkaar verbonden zijn. Beide worden geflankeerd door zijluiken die aan de voor- en achterzijde beschilderd zijn, die dezelfde variatie in vorm tonen als de vier tekeningen (afb. 2). Het reisaltaar was specifiek bestemd voor devotie en was geen statisch object dat in geopende toestand moest worden bekeken. Door de constructie en plaatsing van de diverse taferelen ten opzichte van elkaar kon de beschouwer het alleen in één bepaalde volgorde openen en zo het verhaal van de passie van Christus mee beleven.⁴

Twee voorstellingen van het Wernher-altaar, De doornenkroning en De kruisdraging, zijn afgeleid van de tekeningen met hetzelfde onderwerp. Bij de geschilderde Kruisdraging ontbreekt alleen de processie achter Christus en is de voorstelling aan alle zijden ingekort.

Door de overtuigende toeschrijving van de tekeningen aan Pieter Coecke van Aelst, kan ook dit altaar, dat in het verleden werd geassocieerd met Jan Gossaert, worden geplaatst in Coecke’s omgeving of werkplaats.⁵ Het atelier van Pieter Coecke was blijkbaar gespecialiseerd in dergelijke devotiestukken: de afgelopen jaren verscheen nog een aantal geschilderde passievoorstellingen in dezelfde stijl op de markt, die samen een soortgelijk altaar moeten hebben gevormd.⁶ De nauwkeurig uitgewerkte tekeningen tonen geen sporen van overbrenging naar een ander blad of paneel. Ze dienden wellicht als modeltekeningen, waaruit een opdrachtgever composities kon kiezen voor de productie van een devotiealtaar.⁷ De voorstellingen houden bij de omkadering vrij abrupt op. Dit kan erop duiden dat Coecke van Aelst eenzelfde manier van werken had als Lambert van Noort enige jaren na hem.⁸ In dat geval vervaardigde Coecke voorafgaand aan deze tekeningen iets grotere schetsen van de voorstelling, die hij één op één overnam op het gewenste formaat, waardoor een klein deel van de voorstelling werd afgesneden.

Het monogram YC of JC aan de voorzijde van alle vier de tekeningen, dat volgens verwijst volgens Stampfle naar Jesus Christus, is mogelijk dat van een verzamelaar.