Jan IV, hertog van Brabant

Auteur: Albert J. Elen

In de collectie van Museum Boijmans van Beuningen bevinden zich twee bijzondere getekende portretten van hertogen, waarvan dit er een is. De ene tekening is blijkens de eigentijdse inscriptie een portret van Jan IV van Bourgondië, hertog van Brabant (1403-1426).¹ Hij is staand voorgesteld, ten voeten uit, in drie-kwart profiel naar links gekeerd. Lodewijk hertog van Savoie (1402-1465), blijkens de inscriptie geportretteerd in de andere tekening, is ook ten voeten uit uitgebeeld maar enigszins naar rechts gewend.

Twee vrijwel even grote verwante zilverstifttekeningen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn verdwenen, maar bekend van oude foto’s, stellen blijkens inscripties Jans broer Philips hertog van Brabant (1405-1430) en hun oom Philips graaf van Nevers en Rethel (overleden 1415) voor.² Deze figuren zijn eveneens ten voeten uit, maar frontaal voorgesteld. Alle vier staan geïsoleerd op een rond stuk grond zonder aanduiding van een achtergrond. Hun kleding is min of meer contemporain, hoewel het in drie van de gevallen om postume portretten gaat.

De tekeningen zijn minutieus getekend met de zilverstift, met veel aandacht voor de stofuitdrukking, met name in de bontranden en de fysionomie. Minder geslaagd zijn de handen, in het bijzonder de vingers, alsmede de hier en daar gebrekkige uitbeelding van volumes. Ondanks de grote overeenkomsten zijn er toch verschillen te herkennen in de uitvoering, vooral in de wijze van arceren en het aanzetten van de schaduwpartijen, die wijzen op twee nauw samenwerkende tekenaars.

Deze vier portrettekeningen zijn, sinds zij in 1935 samen in de Amsterdamse kunsthandel opdoken, geregeld besproken in wetenschappelijke studies, waarin de meningen van de auteurs over de functie en de toeschrijving nogal uiteen lopen. De tekeningen zijn op stijlkritische gronden toegeschreven aan zowel Jan van Eyck³ of diens school,⁴ als aan Rogier van der Weyden⁵ of diens school.⁶ Sinds de studie van Sonkes over wat de ‘Groep Van der Weyden’ genoemd wordt,⁷ overheerst de mening dat sprake is van kopieën vervaardigd door een (of meerdere) onbekende kunstenaar(s) uit de omgeving van Rogier van der Weyden.

Al snel na de ontdekking in 1935 werd het verband herkend tussen de vier tekeningen en de 24 in brons gegoten pleurants of rouwdragers die ooit onderdeel uitmaakten van het praalgraf van de laatste graaf van Vlaanderen, Lodewijk van Male (overleden in 1384), zijn vrouw Margaretha van Brabant (overleden in 1386) en hun dochter Margaretha van Vlaanderen (overleden in 1405). Deze tombe was in de jaren 1454-1455 in opdracht van Van Males achterkleinzoon Filips de Goede hertog van Bourgondië (1396-1467) opgericht in de kapel van de Notre Dame de la Treille in de Sint-Pieterskerk in Rijsel.⁸ De rouwdragers waren allemaal portretten van nakomelingen van Van Male, inclusief de opdrachtgever zelf en diens zoon Karel de Stoute, waarbij ook de dynastieke banden met andere adellijke geslachten, waaronder het huis van Savoie, werden benadrukt.

Sindsdien spelen de vier zilverstifttekeningen een belangrijke rol in het onderzoek van de tijdens de Beeldenstorm gedemonteerde, daarna herstelde en gedurende de Franse revolutie voorgoed verloren gegane Rijselse tombe en de daarvan afgeleide tombes van Johanna van Brabant in de Karmelietenkerk te Brussel (1458-59, eveneens in opdracht van Filips de Goede) en die van Isabella van Bourbon (schoondochter van Philips) in de voormalige Michielsabdij te Antwerpen (1475-1476).⁹ Vast staat dat de tien in het Rijksmuseum bewaarde bronzen pleurants niet afkomstig zijn van de Rijselse graftombe,¹⁰ maar van de Antwerpse.¹¹ Van latere natekeningen en in prent uitgegeven afbeeldingen is bekend hoe de Rijselse tombe er ongeveer heeft uitgezien en met name hoe de beeldjes daaraan waren geplaatst.¹²

De vier zilverstifttekeningen sluiten aan bij de anderhalve eeuw later gemaakte pentekeningen door de in Antwerpen werkzame kunstenaar Antonio de Succa (vóór 1567-1620), die in opdracht van het toenmalige bourgondische aartshertogelijke paar Albert en Isabella de belangrijkste monumenten in de kerken en abdijen in Vlaanderen en Brabant documenteerde, waaronder de tombe in Rijsel.¹³ Door de plaatsing van de 24 beeldjes in evenzoveel nissen aan de zijkanten van de tombe konden ze slechts van voren goed worden nagetekend. Datzelfde is het geval in de vier zilverstifttekeningen. De figuren zijn in vol ornaat, staand en frontaal weergegeven op het stukje grond waarop ook de bronzen beeldjes stonden, elk geplaatst op een zeszijdig voetstukje in een nis. De onderaan in zilverstift geannoteerde namen verschillen in enkele gevallen van die in de tekeningen van De Succa omdat sommige beeldjes toen al abusievelijk van plaats waren gewisseld en bij verkeerde wapenschildjes terecht waren gekomen. Door de inscripties op de zilverstifttekeningen konden de vier voorgestelde personen met zekerheid worden geïdentificeerd, anders dan tentatief op grond van hun kleding, attributen en geschatte leeftijden.¹⁴ De documentatiewaarde van de zorgvuldig uitgewerkte zilverstifttekeningen, zowel voor de identificatie van de geportretteerden als voor het onderzoek naar de kostuumgeschiedenis van de Bourgondische tijd, is derhalve hoger dan die van de tekeningen - feitelijk niet meer dan snelle schetsjes - van De Succa.

De zilverstifttekeningen hebben waarschijnlijk niet gediend als voorbeelden voor de beeldjes,¹⁵maar zijn gebaseerd op verloren gegane geschilderde of getekende ontwerpen,¹⁶ of zijn kort na de totstandkoming in de jaren 1460 gekopieerd naar de Rijselse beeldjes.¹⁷ De laatste mogelijkheid is de meest waarschijnlijke gelet op het ontbreken van getekende of geschilderde voorbeelden, waarvan bovendien ook andere kopieën zouden moeten zijn gemaakt die dan niet bewaard zouden zijn, en de overeenkomsten met de tekeningen van De Succa, met name in de gezichtshoek. De tekeningen hebben waarschijnlijk deel uitgemaakt van een grotendeels verloren gegane reeks van 24 vorstenportretten. De reeds door verschillende auteurs geconstateerde verschillen in tekentechniek maken duidelijk dat deze niet onbelangrijke opdracht door twee (of meer) anonieme kunstenaars uit de omgeving van Rogier van der Weyden is uitgevoerd.¹⁸ Deze hebben zich overigens met zorg van hun taak gekweten en de details - met name in de gezichten, ledematen en stofuitdrukking van de kostuums – consciëntieus uitgevoerd.