Soldaat die zijn musket laadt

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze tekening van een soldaat die zijn geweer laadt, is een ontwerptekening voor de reeks gravures in het instructiewerk Wapenhandelinghe van Roers Musquetten ende Spiessen van Jacques de Gheyn, dat voor het eerst verscheen in 1607. De soldaat trekt de laadstok uit de loop van zijn vuurwapen. Hij is gekleed in een pofbroek en een wambuis zonder mouwen en draagt een hoed met veren.¹ Aan zijn riem hangen een aantal kruitkokertjes en een buideltje dat vermoedelijk met kogels is gevuld.

In 1597 gaf graaf Jan VII van Nassau-Siegen (1561-1623 aan Jacques de Gheyn opdracht tot het maken van ontwerptekeningen voor een militair handboek over het gebruik van wapens door de infanterie van het Staatse leger onder leiding van zijn neef Maurits van Nassau.² Omstreeks dezelfde tijd vroeg Jan VII hem de voortekeningen te maken voor de prentenreeks De ruiterschool, die in 1599 verscheen (zie inv. nr. MB 1711). Het instructiewerk Wapenhandelinghe van Roers Musquetten ende Spiessen liet langer, tot 1607, op zich wachten. In een brief die Jan VII van Nassau-Siegen op 10 december 1608 schreef aan zijn broer, graaf Lodewijk Willem van Nassau-Dillenburg, blijkt dat de publicatie was uitgesteld omdat Lodewijk Willem vreesde dat het boek de Spaanse vijand teveel inzicht zou geven in hoe het Staatse leger werd opgeleid. In 1607, met het Twaalfjarig bestand (1609-1621) in zicht, verviel dit argument en kon De Gheyn het bestelde handboek op de markt brengen: op 29 mei 1606 kreeg hij toestemming van de Staten-Generaal om de Wapenhandelinghe te graveren en te publiceren.³ Het werd direct groots opgezet: in 1607 verschenen een Nederlandse, Engelse en een Deense uitgave, in 1608 gevolgd door vertalingen in het Frans en Duits en opnieuw edities in het Nederlands, Engels en Deens. De uitgevers waren Jacques de Gheyn zelf in Den Haag en Robert de Baudous in Amsterdam. In 1613 verschenen bij De Baudous nogmaals Engelse en Nederlandse edities en in 1640 een Duitse uitgave bij Johannes Jansonius in Amsterdam.⁴

Het handboek bestaat uit 117 genummerde gravures met telkens één soldaat die de werking van een vuur- en steekwapen demonstreert, voorafgegaan door een titelblad. De prenten werden gegraveerd door De Badous en andere, anonieme medewerkers uit het atelier van Jacques de Gheyn. Ze zijn verdeeld in drie groepen: de scherpschutters (42 stuks), de musketiers (43 stuks) en de landsknechten (32 gravures).⁵ Ruim de helft van de voortekeningen die De Gheyn voor zijn Wapenhandelinghe maakte, zijn bewaard gebleven. Zo bevinden zich maar liefst vijfentwintig tekeningen in het Rijksmuseum Amsterdam en eenentwintig stuks in The National Maritime Museum in Greenwich.⁶ Andere tekeningen worden bewaard in onder andere Cambridge, Londen, New York, Haarlem en Leiden.⁷ De Rotterdamse tekening is de voortekening voor de zeventigste voorstelling in het boek, en de achtentwintigste uit de groep van de musketiers.

Opmerkelijk is dat op alle bewaard gebleven tekeningen de soldaten in dezelfde richting zijn uitgebeeld als op de prenten. Dit betekent dat de voorstellingen spiegelbeeldig op de koperplaat zijn overgebracht, zodat op de uiteindelijke afdrukken de figuren weer gelijk waren aan het ontwerp. Onbekend is welke werkwijze daarbij gehanteerd werd. Mogelijk werden de tekeningen bevochtigd en vervolgens omgekeerd op de koperplaat door de pers gehaald, zodat sporen van de inkt op de plaat achterbleven. Ook kan er gebruik gemaakt zijn van transparant papier, dat op de ontwerptekening gelegd werd en waarop de omtreklijnen van de voorstelling werden overgetrokken. Vervolgens werd dit transparante vel omgekeerd op de koperplaat gelegd werd, zodat de omtreklijnen van de voorstelling spiegelbeeldig konden worden overgenomen.⁸