De heilige Johannes de Doper predikt in de woestijn

Auteur: Rhoda Eitel-Porter

Deze tekening wordt conform een oude inscriptie linksonder in de compositie al geruime tijd beschouwd als een eigenhandig werk van Ventura Salimbeni. Ook Marco Ciampolini,^[1] de deskundige bij uitstek van studies uit Siena, kan zich volledig in deze toeschrijving vinden. Salimbeni was de jongere halfbroer van Francesco Vanni (1563-1610) en schilderde het grootste deel van zijn leven in Siena en Rome. Vanni en Salimbeni ontwikkelden samen met hun landgenoot Alessandro Casolani (1552-1606) een typisch Siënese beeldtaal met uitgesproken hoekige lijnen en gefacetteerde, licht gewassen vlakken, die in deze tekening vooral goed in de draperieën, maar ook in het landschap te zien zijn.

Naast een gedetailleerd landschap en subtiele nuances in de licht- en schaduwpartijen toont deze indrukwekkende compositie een breed scala aan personages met een geheel eigen karakter en gezichtsuitdrukking in allerlei houdingen en soorten kledij. In de tekening valt geen enkele aarzeling te bespeuren of is ook maar één aanpassing te zien, en waarschijnlijk maakte Salimbeni dus voorafgaand aan dit werk een reeks voorstudies of werkte hij naar een voltooide compositie - prent, schilderij of tekening - van een andere hand. Een beroemd voorbeeld van een eerder werk rond dit thema is een fresco door Andrea del Sarto (1486-1530) in het klooster van de Scalzo in Florence. Het liggende formaat van Salimbeni’s scène, de dicht opeengepakte menigte van toehoorders tussen de heuvels en bomen, alsook de kleding en nadere uitwerking van enkele figuren, doen echter vermoeden dat de kunstenaar bekend was met Vlaamse voorbeelden uit de late zestiende en zeventiende eeuw.^[2] Meerdere van deze composities waren ook buiten Noord-Europa vermaard, zoals een schilderij door Pieter Brueghel (overleden 1569), nu in Boedapest,^[3] en een gravure naar Stradanus (1523-1605) die Cornelis Galle (1576-1650) tussen 1595 en 1612 vervaardigde. Deze laatste toont prominent op de voorgrond ook een oude, zittende man met een hoed, maar zonder een mand op schoot zoals in Salimbeni’s tekening.^[4] Van Salimbeni zelf is geen compositie bekend die aan de Rotterdamse tekening kan worden gerelateerd.

Marco Ciampolini plaatste deze tekening in Salimbeni’s late oeuvre, dit op grond van een stilistische vergelijking met de fresco’s die hij in 1610-1611 in de apsis van de kathedraal in Siena schilderde.^[5] Mogelijk diende het blad als studie voor een prent, al wijst niets erop dat het ontwerp werd overgezet en vervaardigde Salimbeni vermoedelijk alleen in zijn jonge jaren in Rome prenten, getuige de zes gedateerde etsen die hij tussen 1589 en 1594 maakte.^[6] De kunstenaar realiseerde gedurende zijn hele loopbaan echter wel meerdere reeksen schilderijen over het leven van Johannes de Doper. Een zo’n cyclus, uit het eerste decennium van de zeventiende eeuw, bevond zich in het oratorium in de San Giovanni Battista van de Compagnia della Morte. Deze fresco’s, die tot aan het begin van de negentiende eeuw nog te zien waren, zijn onder voorbehoud in verband gebracht met een serie tekeningen van de lunetvormige composities Aankondiging van de geboorte van de heilige Johannes de Doper aan Zacharias en Geboorte van de heilige Johannes de Doper.^[7] Ook is bekend dat Salimbeni tussen 1599 en 1649 in opdracht van de Compagnia di San Giovanni Battista aan een uitgebreide reeks schilderijen werkte voor de San Giovannino della Staffa (ook bekend als San Giovannino di Pantaneto) in Siena. Toch correspondeert ook geen van deze schilderijen met de Rotterdamse tekening, waarvan de functie dus onbekend blijft.