Gezelschap rond een tafel

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Zoals uit het oude, mogelijk achttiende-eeuwse opschrift op de recto van de tekening blijkt, werd deze lange tijd aan Gerrit Pietersz toegeschreven. In 1987 wees Van Thiel deze toeschrijving terecht af, want de tekening is voor deze kunstenaar kwalitatief van een te hoog niveau. Pietersz maakte in zijn jonge jaren interessante tekeningen onder invloed van het Haarlemse maniërisme (zie inv. nr. MB 1975/T 28), maar verzandde later in kwalitatief wisselvallig werk.¹ Bij zijn vroege, onder invloed van de Hendrick Goltzius en Cornelis Cornelisz van Haarlem ontstane tekeningen – getekend in korte, wat nerveuze penlijnen – sluit deze voorstelling niet aan.²

De vraag is welke Nederlandse kunstenaar dit genretafereel dan getekend kan hebben. De voorstelling heeft het karakter van een spontane, maar bijzonder krachtige schets. De uitgebalanceerde compositie, de monumentaliteit van de figuren en de trefzekerheid van de lijnen wijzen erop dat het gezelschap rond de tafel met een zeer vaardige hand getekend is. Ook het perspectief maakt de voorstelling bijzonder: de beschouwer kijkt van onderaf tegen de figuurgroep aan. De vele dubbele contourlijnen van de kledingstukken en de eivormige hoofden – met bij drie figuren een snelle pennenstreek op de plaats van de ogen – laten zien dat de houdingen van de figuren al tekenend afgetast zijn. Misschien is de tekening aan de onderzijde en aan de rechterkant bijgesneden, want van beide figuren op de voorgrond ontbreken de voeten en de persoon rechtsachter mist zijn linkerschouder. Een andere mogelijkheid is dat de kunstenaar tijdens het tekenen het gezelschap wat breder opzette dan het papier toeliet en aan de onder- en rechterkant wat ruimte tekort kwam.

Als nieuwe toeschrijving wordt hier Hendrick Goltzius voorgesteld, omdat allerlei stijlkenmerken in deze fascinerende tekening bij zijn getekende oeuvre aansluiten.³ Zo zijn de eivormige hoofden en dubbele contourlijnen van de figuren rond de tafel ook in andere tekeningen van deze kunstenaar te herkennen. Een vroeg voorbeeld is het portret van Willem van Oranje van omstreeks 1581, dat Goltzius tekende als ontwerp voor een portretgravure.⁴ Daar is het hoofd van de geportretteerde bij wijze van eerste opzet als een krachtige ovaal weergegeven en is het lichaam opgebouwd met de dubbele, trefzekere contourlijnen die de Rotterdamse figuurgroep kenmerken. Ook op een getekend groepsportret – Vijf officieren, studie voor een schuttersstuk, dat omstreeks 1600 ontstond en is uitgevoerd in zwart en rood krijt – zijn onder de drie figuren rechts schetsmatige lijnen en ovalen te herkennen, die net als op de Rotterdamse tekening bedoeld zijn om de vormen van lichamen en hoofden te bepalen.⁵ Ronde, in krachtige penlijnen getekende hoofden treffen we bovendien aan op Goltzius’ Vier Evangelisten uit 1593 in de collectie van het museum (zie inv. nr. FG 55), namelijk bij de evangelisten Lucas en Johannes achter de tafel. Ook het hoofd van de man op zijn Schets van een liefdespaar in zwart krijt, die door Reznicek omstreeks 1603 gedateerd wordt, bestaat uit ovalen, waarbij de ogen zijn weergegeven met een snelle krijtstreep.⁶ Deze schets is, net als Goltzius’ groepsportret met officieren, weliswaar in een ander materiaal getekend dan de besproken tekening, maar vertoont vergelijkbare ovalen en contourlijnen.

Een ander argument om de tekening aan Hendrick Goltzius toe te schrijven, zijn de gelaatstrekken van de man links, met de kan in zijn hand. Zijn ver uit elkaar staande ogen, kleine neus en met twee penlijntjes getekende mond laten zich goed vergelijken met die van Goltzius’ Zittende vrouw uit 1593 in Londen en met een tweede Zittende vrouw in de collectie Abrams, gedateerd 1596.⁷ Vergelijkbaar is ook het gezicht van de naakte vrouw op zijn Studieblad met figuren in Braunschweig van omstreeks 1600 en dat van de Heilige Cecilia uit 1614.⁸ Bovendien herinnert de volumineuze, snel geschetste jurk van deze heilige aan de monumentale vorm van de op de rug getekende vrouwenfiguur rechts.

Een opvallend aspect van dit genretafereel is het uitzonderlijke standpunt van de beschouwer, die van onderaf tegen de figuurgroep aankijkt. Dit effect wordt versterkt door de grote vrouwenfiguur rechts en door de man links, die met de kan in zijn hand voorover buigt. Ook op de tekening De vier evangelisten (inv. nr. FG 55) plaatste Goltzius zo’n groot, naar voren hellend figuur op de voorgrond – in dat geval de evangelist Mattheus. De tekening met figuren rond een tafel is waarschijnlijk bedoeld als een ontwerp voor een schilderij. Dit was mogelijk bedoeld om hoog aan de wand te hangen, bijvoorbeeld boven een schouw of een deur.⁹ Dat perspectivische trucs Goltzius niet vreemd waren, blijkt bijvoorbeeld uit zijn schilderij Dode Adonis uit 1609 – een ruitvormige voorstelling waarbij de beschouwer vanaf de voeten van de overleden Adonis over zijn lichaam kijkt – en de geschilderde pendanten Christus voor de Kruisiging en Job op de mesthoop (beide gedateerd 1616), waarbij beide figuren ook vanuit een laag standpunt geschilderd zijn.¹⁰

Uit het genoemde vergelijksmateriaal blijkt dat de figuurgroep stilistisch aansluit bij tekeningen die Goltzius maakte in de jaren 1590, na zijn reis naar Italië, en uit het eerste decennium van de zeventiende eeuw. Het feit dat de tekening waarschijnlijk bedoeld is als ontwerp voor een schilderij, pleit voor een datering ná 1600, het jaar waarin de kunstenaar de burijn verruilde voor penselen en met schilderen begon. Ook de iconografie doet een ontstaansdatum in tussen 1600 en 1617 vermoeden, toen – zeker in Haarlem, bij een jonge generatie kunstenaars – de voorkeur voor genrevoorstellingen sterk toenam ten opzichte van de decennia daarvoor.