Studie van een stam van een oude boom

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Karel van Mander vertelt in zijn Schilder-boeck (1604) dat Jacques de Gheyn om alle regels van de kunst te leren, zowel ‘naar het leven’ als ‘uit de geest’ werkte.¹ Deze studie van een boomstam is het resultaat van beide werkwijzen, van directe waarnemingen in de natuur en van tekenen uit het hoofd. De zorgvuldige manier waarop de stam getekend is, met mos en gras tussen de dikke boomwortels en veel aandacht voor het patroon van de schors op de stam, laat zien dat De Gheyn naar buiten gegaan moet zijn om bomen te bestuderen en deze wellicht ter plekke te tekenen. De boomstam op dit blad, die ten onrechte als ‘oude eik’ is aangeduid, is geen levensecht exemplaar, maar vertoont kenmerken van verschillende boomsoorten.² Alleen de uitlopende takjes met knoesten aan beide kanten van de stam doen denken aan een eik. De schors, die uit schubben bestaat, lijkt op die van een den, terwijl de gladde stam eerder van een loofboom afkomstig is. De knoesten zijn onrealistische, heksenbezemachtige bosjes en vooral de dikke knoest aan de voorkant lijkt aan de fantasie te zijn ontsproten.³

De boomstudie behoort tot een groep tekeningen van boomstammen en -stronken die De Gheyn maakte. Een studie van een boomstam in Amsterdam is wat betreft de gladde stam, de dikke schors en de knoestige wortels, verwant aan de Rotterdamse boomstam.⁴ Een tweede tekening in Amsterdam toont zowel op de recto als op de verso een dikke boomstam met enkele vrijwel kale takken.⁵ Op de voorzijde van het blad zit een man tussen de boomwortels, die met zijn kleine gestalte de kolossale omvang van de boom benadrukt. Net als op de Rotterdamse tekening ging het de kunstenaar hier om de vorm van de stam en de structuur van de schors en niet om de boomkruin. Dit geldt ook voor een tekening in Leiden van de stammen en wortels van twee bomen en voor een blad in Milaan, waarop de stronk van een omgehakte boom is getekend.⁶ In Haarlem bevindt zich ten slotte een tekening van een tamelijk dunne stam met een dicht patroon van schors, die naar onderen toe uitloopt in een breed wortelgestel, waarvan alleen de aanzet getekend is.⁷

Al deze boomstudies zijn uitgevoerd in pen in bruine inkt en drie daarvan zijn, net als de tekening in Rotterdam, voorbereid in zwart krijt.⁸ Van alle getekende bomen laat de boomsoort zich moeilijk bepalen. Waarschijnlijk zijn deze tekeningen voortgekomen uit waarnemingen in de natuur, waarvoor de eerste aanzetten buiten (in krijt) getekend werden. Deze werden naderhand uit de fantasie uitgewerkt of vormden de basis voor tekeningen die De Gheyn geheel uit zijn hoofd maakte. Natuurgetrouwheid was daarbij niet zijn eerste doel: liever benadrukte hij de dikke schors, de knoestige stam en het grillig gevormde wortelgestel.

Het is de vraag wat de functie van De Gheyns boomstudies was. Een boom vergelijkbaar met die op het aan twee kanten betekende blad in Amsterdam, is prominent aanwezig op de  tekening De waarzegster in Braunschweig uit ca. 1605-1608, die omstreeks 1608 gegraveerd werd door een anonieme graveur.⁹ Ook op de grote tekening Voorbereidingen voor een heksensabbat, die omstreeks 1610 gegraveerd werd, staat, als decor voor de heksenbijeenkomst, een grillig gevormde boom met dikke boomwortels.¹⁰ Dit doet vermoeden dat De Gheyn zijn boomstudies tekende als werkmateriaal, ter voorbereiding van prentontwerpen of schilderijen. Al zijn de boomstudies in Rotterdam, Leiden en Milaan zo zorgvuldig uitgewerkt dat het ook goed denkbaar is dat deze bladen niet als ateliervoorraad, maar voor de verkoop bestemd waren.

De datering van De waarzegster en Voorbereidingen voor een heksensabbat kan een aanduiding zijn voor de datering van de groep boomstudies, waaronder de Rotterdamse tekening, dus rond 1608-1610.¹¹ Jacques de Gheyn is in die jaren niet de enige Nederlandse kunstenaar die gefascineerd is door grillig gevormde, knoestige  bomen of boomstronken. Het thema komt voor op een groot aantal tekeningen van Abraham Bloemaert, alle gemaakt tussen circa 1595 en 1610.¹² Ook Paulus van Vianen en Roelandt Savery hielden zich in het eerste decennium van de zeventiende eeuw bezig met het tekenen van bomen en boomstronken.¹³