Madonna met zegenend Christuskind

Auteur: Judith Niessen

Liefdevol ondersteunt de zittende Madonna het kind in haar armen, dat een zegenend gebaar maakt. Deze zilverstifttekening is het oudste voorbeeld van deze compositie, die zijn oorsprong bij Rogier van der Weyden vindt. Het motief was van grote invloed. Het wordt herhaald in een groep vijftiende- en zestiende eeuwse miniaturen en schilderijen van kunstenaars als Hans Memling (ca. 1440-1494) en Adriaen Isenbrant (ca. 1485-1551).¹ Daarvan benadert een schilderij uit het Bovenrijngebied, rond 1480 vervaardigd, de compositie op deze tekening het beste (afb. 1).² Zonder de tekening te kennen, zag Winkler in dat het voorbeeld voor deze groep van Rogier afkomstig moest zijn.³ Toen de tekening enige jaren daarna opdook, beschouwde Friedländer deze als het vermiste prototype voor alle voorstellingen daarna en meende dat ze aan Rogier zelf kon worden toegeschreven. De tekening is inderdaad van hoge kwaliteit. De figurengroep is plastisch weergegeven en de fijne arceringen zorgen voor subtiele lichteffecten. Een aantal auteurs, waaronder Panofsky en Sonkes, sloten zich dan ook bij Friedländers mening aan.⁴

Inmiddels wordt echter aangenomen dat het hier om een natekening uit de werkplaats of de omgeving van Rogier naar een niet bewaard gebleven werk moet gaan.⁵ Daarvoor zijn een aantal argumenten aan te voeren. De uiterst nauwkeurig getekende figuur is geïsoleerd van haar omgeving weergegeven en laat geen schaduw zien. Het muurtje achter haar lijkt later om haar heen getekend, waardoor het pas, dankzij de pilaar rechts naast haar, in tweede instantie duidelijk wordt dat zij erop zit. Bovendien vertoont de tekening enkele zwakheden, zoals het rechteroor van Maria dat iets te ver naar voren is geplaatst en het kind dat iets boven de armen van zijn moeder zweeft.

De tekening is stilistisch verwant aan Rogiers De Heilige Lucas tekent de Madonna in Boston dat ná 1436 kan worden gedateerd.⁶ De gelaatstrekken en de houding van de rechterhand van de Madonna zijn in beide voorstellingen vrijwel gelijk. Op basis hiervan kan het prototype rond dezelfde tijd worden gedateerd. Deze tekening zal niet veel later, rond 1440-50, daarnaar vervaardigd zijn. Deze vroege datering van het blad wordt bevestigd door de verfijnde modellering van de figuren, de subtiele lichteffecten en de dicht op elkaar geplaatste arceringen.⁷ De werkwijze is verwant aan het eigenhandig getekende Portret van een jonge vrouw in Londen, dat rond 1435/40 wordt gedateerd.

Panofsky meent dat de tekening in verband staat met een door Antonius Sanderus gedocumenteerde Tronende Madonna met stichters van Rogier uit 1446, die zich in 1660 in de Brusselse Karmelietenkerk bevond.⁸ Hij baseert zich ondermeer op de kopie in Leipzig, waar de door Sanderus genoemde ‘corona stellis insignita’ (een door sterren omgeven kroon) door twee engelen boven Maria’s hoofd wordt gehouden. Zijn theorie wordt verder ondersteund doordat juist dit motief met regelmaat terugkomt op schilderijen die direct of indirect zijn gebaseerd op deze compositie, zoals bij de Tronende Madonna met vrouwelijke heiligen van toegeschreven aan Meester van de Legende van de Heilige Lucia in Detroit, te dateren rond 1475/80.⁹

De compositie genoot een ongekende populariteit en werd rond 1600 door Hieronymus Wierix zelfs nog gebruikt voor een gravure.¹⁰ Tekeningen speelden een belangrijke rol bij de verspreiding ervan. Deze tekening is veelgebruikt, zo blijkt uit haar conditie. Het blad is beduimeld en toont vouwsporen en de bovenste helft is rondom de figuren afgesneden.¹¹ Het moet dan ook lange tijd als model hebben gediend en was wellicht het directe voorbeeld voor Wierix’ gravure.